ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
ΑΠΑΝΤΑ
ΤΟΜΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ
ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Ν. Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΟΣ
ΑΘΗΝΑ 1988

Ϛ´ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΑ

ΜΙΚΡΑ ΑΠΑΝΤΗΣΙΣ

Βεβαίως ὁ κ. Ζ(αχαρίας) Π(απαντωνίου) ἀπὸ μακρὰν ἔρχεται γράφων εἰς τὸ «Σκρὶπ» ὅτι, μόνον ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα ἀπέμειναν ἐρασταὶ τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, καὶ ὅτι οἱ ὀλίγοι ἀπομείναντες ἔτρεχον ἀπὸ ναοῦ εἰς ναὸν διὰ ν᾿ ἀνακαλύψουν καὶ ἀκούσουν ψάλτην. Ἐφέτος ἴσα - ἴσα εἰς ὅλους τοὺς ναοὺς ἐπεκράτησεν ἡ Βυζαντινή, ὅπως καὶ ἐπεκράτει ἀνέκαθεν καὶ θὰ ἐπικρατήσῃ. Ἐξαιρῶ λόγου τὸν ναὸν τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, περὶ οὗ αὐτὸς ὁ ἀρθρογράφος μᾶς πληροφορεῖ ὅτι πολλοὶ τὸν ἐκλαμβάνουν ἤδη ὡς θέατρον. Θοῦ Κύριε, φυλακὴν τῷ στόματί μου.

Εἰς τὴν Ἁγ. Εἰρήνην, ὁ κ. Ν. Κανακάκης, καίτοι ἀναγκαζόμενος νὰ νεωτερίζῃ ἐν μέρει, διαπρέπει καὶ τὸ καυχᾶται, πιστεύω, ἰδίως ὡς βυζαντινὸς ψάλτης. Καὶ εἰς τὴν Χρυσοσπηλαιώτισσαν, ὅπου ἄλλοτε εἶχε γίνει ἀπόπειρα παρῳδήσεως, ἐφέτος, ὡς ἔμαθον, ἐψάλησαν ὅλα κατὰ τὸν γνήσιον τρόπον. Ὑπάρχουσι δὲ οὐκ ὀλίγοι διακεκριμένοι ψάλται ἐν Ἀθήναις, γνησίως ψάλλοντες, καθὼς οἱ ψάλται τοῦ Ἁγ. Κωνσταντίνου, τῶν Ἁγίων Ἀσωμάτων, καθὼς ὁ κ. Α. Τσικνόπουλος εἰς τοὺς Ἁγ. Θεοδώρους, ὁ λαμπρόφωνος κ. Γ. Κυριαζὴς εἰς τὸν Ἁγ. Δημήτριον, ὁ αἰσθηματίας κ. Γιαννοῦτσος εἰς τοὺς Ἁγ. Ἀναργύρους, οἱ προσφιλεῖς ψάλται μας Παναγιώτης καὶ Μῆτσος εἰς τὴν Ρόμβην καὶ ἄλλοι καὶ ἄλλοι.

Λυπηρὸν μόνον εἶναι, ὅτι δὲν ψάλλει τακτικὰ εἰς κανένα ναὸν ὁ ἔγκριτος μουσικοδιδάσκαλος κ. Ἀθ. Σακελλαριάδης καὶ ὁ σεμνὸν ἔχων τὸ μέλος κ. Παπαρίζος. Θλιβερὸν δέ, ὅτι ἀπέθανεν νέος πέρυσι ὁ ἐκ Μοσχονησίων ἔκτακτος ψάλτης Παπᾶ Παΐσιος, τὸν ὁποῖον ὁ κ. Ζ. Π. δὲν ἤκουσε ποτέ του νὰ ψάλῃ. Ἂς ἐρωτήσῃ ὅμως τοὺς συναδέλφους μας κ.κ. Ἰω. Βλαχογιάννην καὶ Δημ. Ἀναστασόπουλον τὸν Ἀθηναῖον, οἱ ὁποῖοι τὸν ἤκουσαν καὶ ἂς εἴπωσιν οὗτοι πῶς τοὺς ἐφάνη τότε ἡ Βυζαντινὴ μουσική.

Ἐπειδή τινες ἀκαίρως εὐφυολογοῦσι μὲ τὸ πᾶ βοῦ γᾶ δί, ὀφείλω νὰ τοὺς πληροφορήσω, ὅτι τοῦτο οὐδὲν ἄλλο εἶναι εἰμὴ τὸ α β γ δ, ὥστε μυκτηρίζοντες τὸ πᾶ βοῦ γᾶ δί, αὐτὸ τὸ ἑλληνικὸν ἀλφάβητον μυκτηρίζουσιν.

(1900)

ΦΩΝΗ ΑΥΡΑΣ ΛΕΠΤΗΣ

«Αὔρα πραεῖα ὑπέδειξε, καὶ λεπτοτάτη Κύριον σοὶ Ἠλιού, Θεῷ ζηλοῦντι παντοκράτορι, οὐχὶ πνεῦμα βίαιον, οὐ συσσεισμός, οὐδὲ πῦρ ἐκδειματοῦν· διὸ Ἰησοῦ τῷ πράῳ ψάλλομεν...»

Ἐπειδὴ «οὐδεὶς δύναται θεῖναι ἄλλον θεμέλιον λίθον, παρὰ τὸν κείμενον, ὅς ἐστιν ὁ Χριστός», κ᾿ ἐπειδὴ οἱ ἄνθρωποι, μὲ τὸ λογικόν των, ἀδυνατοῦσι νὰ βάλωσι θεμελιώδη ἰδέαν εἰς τὸν ἐγκέφαλόν των, ἐπάνω εἰς τὴν ὁποίαν νὰ κτίσωσι τὸ οἰκοδόμημα τῶν σκέψεών των, ὁ Θεὸς ἄρα ἔμελλε νὰ φανερωθῇ εἰς τοὺς ἀνθρώπους, καὶ ἐφανερώθη. Ἀλλ᾿ ὡς τί, καὶ ὑπὸ ποῖον σχῆμα θὰ ἐφανερώνετο; Μήπως μὲ ἀνθρώπινα μεγαλεῖα καὶ ματαιότητας, μήπως ὡς ἐγκόσμιος δυνάστης καὶ κατακτητής, ὡς Ταμερλάνος καὶ ὡς Ναπολέων, ἢ ὡς μυριόπλουτος Κροῖσος, ἢ ὡς ἐπιστήμων καὶ σοφὸς Ἀρχιμήδης;

Ὅλα ταῦτα εἶναι ὡς μηδὲν ἐνώπιον τῆς θείας μεγαλειότητος, ὁ δὲ Θεὸς ηὐδόκησε νὰ φανερωθῇ κ᾿ ἐφανερώθη ὡς πρᾶος ταπεινὸς Ἰησοῦς. Τοῦτο προεσήμαινεν ἡ θεοφάνεια ἡ γενομένη εἰς τὸν Θεσβίτην Ἠλίαν ἐπὶ τοῦ ὄρους Χωρήβ. Ὁ Θεὸς ἐφανερώθη εἰς τὸν Προφήτην ὄχι ἐν τῷ πνεύματι τῷ βιαίῳ, ὄχι ἐν τῷ συσσεισμῷ, ὄχι ἐν πυρί, ἀλλ᾿ ἐν φωνῇ αὔρας λεπτῆς. Καὶ ἡ φωνὴ τῆς αὔρας τῆς λεπτῆς εἶναι ἡ φωνὴ τοῦ πράου Ἰησοῦ, εἶναι ἡ φωνὴ τοῦ Εὐαγγελίου.

Διὰ τοῦτο, λέγει ὁ μελῳδός, «Ἰησοῦ τῷ πρᾴῳ ψάλλομεν». Καὶ διὰ τοῦτο, θαρρούντως ἐπιφέρομεν ἡμεῖς, ὀφείλομεν νὰ ψάλλωμεν ἐν Ἐκκλησίᾳ μὲ πραείας φωνάς, μὲ φωνὴν αὔρας λεπτῆς, καὶ ὄχι μὲ πολυφωνίας καὶ παραφωνίας, αἵτινες ὁμοιάζουν μὲ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνέμου τὸ βίαιον καὶ μὲ τὸν συσσεισμόν, μέσῳ τῶν ὁποίων δὲν ἐφανερώθη ὁ Θεός.

«Οὐκ ἐν τῷ συσσεισμῷ, Κύριος... οὐκ ἐν τῷ πυρὶ Κύριος· καὶ μετὰ τὸ πῦρ, φωνὴ αὔρας λεπτῆς· καὶ ἐκεῖ Κύριος».

«Ἀναξιφόρμιγγες ὕμνοι,
τίνα Θεόν, τίν᾿ ἥρωα,
τίν᾿ ἄνδρα κελαδήσομεν;»

Τοὺς ὕμνους, τοὺς ἀνάσσοντας τῆς φόρμιγγος, ἐπικαλεῖται ὡς ἀνωτέρω ὁ ὑψιπέτης Πίνδαρος, προσωποποιῶν θεσπεσίως τούτους, καὶ ἐρωτῶν τίνα θεόν, ἥρωα ἢ ἄνδρα πρέπει ὁμοῦ νὰ ψάλωσι.

Ἴσως θὰ ἠδύνατό τις νὰ εἴπῃ ὅτι <ὁ> μέγιστος λυρικὸς τῆς ἀρχαιότητος, διὰ τῆς ἀνωτέρω ἐπικλήσεως, οἱονεὶ προφητεύει. Ἡ δὲ πρόρρησίς του πληροῦται εἰς τοὺς ὕμνους τῆς Ὀρθοδόξου ἡμῶν Ἐκκλησίας. Διότι τίς ἄλλος εἶναι ἀληθὴς Θεός, τὸν ὁποῖον ἔπρεπε νὰ κελαδῶσιν οἱ ὕμνοι, εἰμὴ ὁ Χριστός; Καὶ τίς ἥρως εἶναι μεγαλύτερος τοῦ Χριστοῦ, τοῦ πατάξαντος τὸν ἀρχέκακον ἐχθρόν, καὶ νικήσαντος διὰ τοῦ Σταυροῦ τὸν θάνατον; Καὶ τίς εἶναι ἀνήρ, τίς ἄνθρωπος, ἀληθέστερος ἀπὸ τὸν Υἱὸν τοῦ Ἀνθρώπου, «ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων... ἑαυτὸν ἐκένωσε μορφὴν δούλου λαβών, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος»;

Διὰ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἄρα μουσικῆς, οἱ ὕμνοι, οἱ ἀναξιφόρμιγγες τοῦ Πινδάρου, ὑμνοῦσι τὸν ἀληθῆ Θεόν, ἥρωα καὶ ἄνδρα, τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν. Θεραπεύεται δὲ καὶ ἡ ἀμηχανία τοῦ Πινδάρου, ὡς καὶ παντὸς ψάλτου ἢ ποιητοῦ, εὑρίσκοντος, εἰς ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πρόσωπον, ἡνωμένας τὰς τρεῖς ἰδιότητας τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἥρωος καὶ τοῦ ἀνθρώπου. Τοιοῦτος Θεός, ἥρως καὶ ἄνθρωπος οὐδεὶς ἄλλος ὑπάρχει, εἰμὴ ὁ Ἰησοῦς Χριστός.

(1901)

Ο ΑΠΟΛΛΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΔΕΡΜΑ ΤΟΥ ΜΑΡΣΥΟΥ

Λέγει ὁ παλαιὸς μῦθος ὅτι ὁ Μαρσύας, ὁ περιβόητος τῶν παναρχαίων χρόνων αὐλητής, ἐτόλμησε νὰ προκαλέσῃ εἰς μουσικὸν ἀγῶνα τὸν Ἀπόλλωνα, τὸν μέγαν θεὸν τῆς λύρας.

Ὁ Μαρσύας, ὡς ἦτο ἑπόμενον, ἐτιμωρήθη διὰ τὸ θράσος του αὐτό, καθὼς εἶχε τιμωρηθῆ περὶ τοὺς αὐτοὺς χρόνους καὶ ὁ Θάμυρις ὁ Θρᾷξ, ἄλλος οἰηματίας μουσικός, κιθαρῳδὸς οὗτος, ὅστις εἶχε τὴν ἰταμότητα νὰ προκαλέσῃ εἰς ἀγῶνα αὐτὰς τὰς Μούσας καὶ τὰς ἐννέα.

...Στεῦτο γὰρ εὐχόμενος νικησέμεν, εἴπερ ἂν αὐταὶ
Μοῦσαι ἀείδοιεν, κοῦραι Διὸς αἰγιόχοιο·
αἱ δὲ χολωσάμεναι, πηρὸν θέσαν, αὐτὰρ ἀοιδὴν
θεσπεσίην ἀφέλοντο, καὶ ἐκλέλαθον κιθαριστύν.

Ἐπειδὴ εἶπε μεγάλον λόγον (λέγει, ὡς ἔγγιστα, ὁ ποιητὴς) κ᾿ ἐκαυχήθη ὅτι θὰ νικήσῃ, καὶ ἂν αἱ ἴδιαι Μοῦσαι, αἱ κόραι τοῦ Διός, τοῦ ἔχοντος τὴν αἰγῖδα, θὰ ἐτραγουδοῦσαν· αὗται ὅμως θυμωθεῖσαι τὸν ἐσακάτεψαν τὸν ἄνθρωπον, τὸ τραγούδι τὸ θεοτικὸ τοῦ τὸ ἐπῆραν, καὶ τὸν ἔκαμαν νὰ ξεχάσῃ τὴν τέχνην τὴν κιθαριστικήν.

Αὐτὰ παθαίνουν ὅλοι οἱ ἀλαζόνες καὶ θρασεῖς!

Ἔπαθε δηλαδή ὁ Θάμυρις ὅ,τι, ἐξ ἀκραιφνοῦς φιλοπατρίας καὶ πένθους εὐσεβοῦς, κατηράσθη τὸν ἴδιον ἑαυτόν του νὰ πάθῃ ὁ Ἰουδαῖος ψάλτης, ὁ αἰχμάλωτος τῆς Βαβυλῶνος. «Πῶς ᾄσωμεν τὴν ᾠδὴν Κυρίου ἐπὶ γῆς ἀλλοτρίας; ἐὰν ἐπιλάθωμαί σου, Ἱερουσαλήμ, ἐπιλησθείη ἡ δεξιά μου· κολληθείη ἡ γλῶσσά μου τῷ λάρυγγί μου, ἐὰν μὴ σοῦ μνησθῶ».

Πολὺ χειρότερα ὅμως ἀπ᾿ ὅλους ἔπαθεν ὁ περὶ οὗ ὁ λόγος Μαρσύας ὁ αὐλητής, ὁ ζητήσας ἔριν μὲ τὸν Ἀπόλλωνα τὸν θεὸν τῆς λύρας. Ὁ ξανθὸς Φοῖβος δὲν ἠρκέσθη ἁπλῶς νὰ καταστήσῃ πηρὸν τὸν ἀνταγωνιστήν του καὶ νὰ τὸν ἀποβλακώσῃ, ὅπως ἔκαμαν αἱ Μοῦσαι τὸν Θάμυριν, ἀλλὰ τὸν ἔγδαρε ζωντανόν, λέγει ὁ μῦθος, κ᾿ ἐκρέμασε τὸ δέρμα εἰς τὸν ἴδιον ναόν του, εἰς τὴν Φρυγίαν. Ἐπὶ χρόνους δὲ ὕστερον, τὸ δέρμα κρεμάμενον ἐπὶ δένδρου, πλησίον τοῦ βωμοῦ, ἐδείκνυε παράδοξα φαινόμενα. Ὁσάκις συνέβαινε ν᾿ ἀκουσθῇ ἐκεῖ που πλησίον αὐλός, τὸ δέρμα συνεκινεῖτο, κ᾿ ἐσάλευε κ᾿ ἐχόρευε, κ᾿ ἐκινεῖτο μετ᾿ αὐτοῦ ὅλον τὸ δένδρον μὲ τὰ φύλλα του, ἀποτελοῦντα εὔρυθμον μουσικὸν θροῦν. Ὅταν ὅμως λύρα μὲ τὰς χορδάς της ἠκούετο νὰ πλήττῃ τὸν ἀέρα πρὸς τιμὴν τοῦ Ἀπόλλωνος, τοῦ λατρευομένου ἐκεῖ, τὸ δέρμα ἔμενεν ἀκίνητον, ἐν ἠρεμίᾳ ἀγερώχῳ καὶ προκλητικῇ, καὶ εἰς τὴν σφοδροτέραν ριπὴν τοῦ ἀνέμου δὲν ἐσείετο...

Δύο τινὰ δύναται ν᾿ ἀνακαλύψῃ [τις] εἰς τὴν διήγησιν ταύτην ὁ προσεκτικὸς παρατηρητής, καὶ τὰ δύο ταῦτα, ὡς νομίζω, θέλει νὰ στηλιτεύσῃ ὁ μῦθος· τὴν θρασύτητα τῆς οἰήσεως, ἐκ μέρους τοῦ Μαρσύου, τὴν ὠμότητα τῆς ἐκδικήσεως, ἐκ μέρους τοῦ Ἀπόλλωνος. Καὶ δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπάγῃ μακρὰν ὁ ἀναγνώστης διὰ ν᾿ ἀνακαλύψῃ πόσον φιλοσόφως διδάσκει τὰ πράγματα ταῦτα ὁ μῦθος. Ἂς ἀποβλέψῃ εἰς ὅλους μὲν τοὺς ὁμίλους τῶν τεχνιτῶν, ἢ καλλιτεχνῶν, μάλιστα δὲ εἰς τοὺς μύστας τῆς Μουσικῆς τέχνης, τῆς τε ἱερᾶς παρ᾿ ἡμῖν, καὶ τῆς θύραθεν.

Εἰς ὅλα τὰ παρασκήνια τῶν Μελοδραμάτων, καὶ περὶ τὸ θέατρον, καὶ εἰς τὰ ᾠδεῖα καὶ παντοῦ ὅπου συχνάζουν ἄνθρωποι τοῦ ᾠδικοῦ θεάτρου, κόμματα σχηματίζονται, φανατισμὸς καλλιεργεῖται ὑπὲρ τοῦ δεῖνα καὶ κατὰ τοῦ δεῖνα ἀοιδοῦ, μάλιστα δὲ ὅταν πρόκειται περὶ ὁμοφύλου τῶν Μουσῶν ἀοιδοῦ, διότι καὶ ἡ Παφία συχνὰ ἐπισκέπτεται τὰ σκηνώματα τοῦ Ἀπόλλωνος, καὶ αἱ ἐννέα παρθένοι ἀδελφαὶ ἀποβάλλουν μέρος τῆς ἁγνότητός των. Κανεὶς ἀοιδός, καμμία ἀοιδὸς δὲν ἀναγνωρίζει συνάδελφον καλυτέραν ἑαυτῆς, σπανίως δὲ σέβεταί τις πρεσβεῖα καὶ κεκτημένα δικαιώματα. Δὲν ὑπάρχει κανταδόρος ὅστις νὰ μὴ εἶναι ἱκανὸς νὰ προκαλέσῃ τοὺς καλυτέρους ἢ τοὺς γεροντοτέρους του εἰς ἀγῶνα. Ἀλλὰ καὶ δὲν ὑπάρχῃ ραψῳδός, ὅστις νὰ μὴ μισῇ καὶ κατατρέχῃ μέχρις ὠμότητος τὸν συνάδελφόν του. Καὶ οἱ περιπλανώμενοι κιθαρῳδοὶ Μαρσύαι, νομίζοντες ἑαυτοὺς ἠδικημένους Ἀπόλλωνας, μισοῦσι καὶ κατατρέχουσιν ἄλλους ὁμοιοπαθεῖς των, οὐδὲ ἀναγνωρίζουσιν ὑπεροχήν τινα καὶ εἰς τοὺς μάλιστα φημισμένους μεταξὺ τῶν ὁμοτέχνων των, οἵτινες πάλιν τρώγονται ἐλεεινὰ μεταξύ των. «Καὶ πτωχὸς πτωχῷ φθονέει, καὶ ἀοιδὸς ἀοιδῷ...»

Ἐὰν δέ τις ἀποστρέψῃ τὸ βλέμμα ἀπὸ τῆς σκηνῆς καὶ τῆς θυμέλης, καὶ ἔλθῃ εἰς τὴν καθ᾿ ἡμᾶς ἱερὰν μουσικήν, τί βλέπει...

Πλὴν ἂς τ᾿ ἀφήσωμεν...

(1902)

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΚΕΨΕΩΝ

Α´
Ἡ Μουσικὴ καὶ τὰ Ἱερὰ Εὐαγγέλια

...Διὰ τῆς πατροπαραδότου Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ὄχι μόνον τὰ ἱερὰ ᾄσματα ἔγιναν προσφιλῆ καὶ οἰκεῖα εἰς τὴν ἀκοήν, καὶ ἡ γλῶσσα εἰς ἣν ταῦτα εἶναι γεγραμμένα καταληπτή, ὡς ἔγγιστα, καὶ εἰς τοὺς ἀγραμμάτους, ἀλλὰ καὶ αὐτὰ τῶν θείων Εὐαγγελίων τὰ ρήματα διὰ τῆς αὐτῆς Μουσικῆς καὶ τοῦ λογαοιδικοῦ αὐτῆς τρόπου κατέστησαν οἰκειότερα εἰς τὴν ἀκοήν, καὶ βαθύτερον πάντοτε εἰσδύουσιν εἰς τῶν ἀκροατῶν τὰς καρδίας.

Ὅθεν ἡ γλῶσσα αὕτη, εἰς ἣν εἶναι γεγραμμένα τό τε Εὐαγγέλιον καὶ τὰ ἱερὰ ᾄσματα, ἔχει τὸ μοναδικὸν εἰς τὸν κόσμον προνόμιον νὰ ἐξακολουθῇ καὶ μετὰ εἴκοσι αἰῶνας νὰ εἶναι ζωντανή, εἰς τὴν ἀκοὴν τοὐλάχιστον. Ἂς δοκιμάσῃ τις νὰ μεταφράσῃ ἓν τροπάριον εἰς τὴν δημώδη, καὶ τότε θὰ ἴδῃ ὅτι ἡ γλῶσσα ἥτις εἶναι ζωντανὴ εἰς τὰ ἡρωικὰ καὶ ἐρωτικὰ ᾄσματα τοῦ λαοῦ, εἶναι ψυχρὰ μέχρι νεκροφανείας διὰ τὰ τροπάρια. Π.χ. «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, καὶ πληρωθήσεται πνεύματος...» Θ᾿ ἀνοίξω τὸ στόμα μου, καὶ θὰ γεμίσῃ πνέμμα (ἢ πλέμμα, ἢ καὶ πλέγμα)· καὶ λόγο θὰ βγάλω (διότι πῶς ἄλλως θ᾿ ἀποδοθῇ ἡ μεταφορὰ ἢ ἡ μετωνυμία τοῦ ἐρεύξομαι;). «Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς, μακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον...» Ἀξίζει ἀληθινὰ νὰ σὲ καλοτυχίζουμε σένα τὴ Θεοτόκο, ποὺ εἶσαι πάντα καλότυχη, καὶ καθαρώτατη, καὶ μάννα τοῦ Θεοῦ μας...

Πλὴν θὰ εἴπῃ τις, ἀντὶ νὰ μεταφρασθῶσι τὰ ὑπάρχοντα, ἂς ποιηθῶσι νέα ἐκκλησιαστικὰ ᾄσματα ὑπὸ τῶν δοκίμων ποιητῶν μας.

- Ναί, βέβαια, λέγομεν ἡμεῖς, καὶ εἶναι τόσον εὔκολον τὸ πρᾶγμα!... νὰ ἐμφυσηθῇ ζωὴ χωρὶς νὰ ὑπάρχῃ, νὰ δοθῇ ἔμπνευσις ἐκεῖ ὅπου λείπει ἡ ψυχή!... Καὶ ποῦ εἶναι οἱ δόκιμοι ποιηταί μας;... Καὶ ἂν τοιοῦτοι ὑπάρχουν, αὐτοὶ ἐνδιαφέρονται περισσότερον διὰ τὸν Νὶτς καὶ τὸν Ἴψεν παρὰ διὰ τὰ κατ᾿ αὐτοὺς σκουργιασμένα ᾿ντόπια πράγματα!...

Ἄλλως, διὰ νὰ γίνουν νέα θρησκευτικὰ ᾄσματα, πρέπει νὰ γίνῃ πρῶτα καὶ νέα θρησκεία... Ἂς δοκιμάσουν λοιπὸν ἐκεῖνοι ποὺ τὰ ὀνειροπολοῦν αὐτὰ νὰ κάμουν θρησκείαν χειροποίητον, θρησκείαν γιὰ τὰ κέφια τους, καὶ τότε θὰ καταλάβουν καὶ οἱ ἴδιοι πόσον εἶναι μωροὶ καὶ τυφλοί.

Εἴπομεν ὅτι διὰ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καὶ τοῦ λογαοιδικοῦ αὐτῆς τρόπου κατέστησαν γνωριμώτερα εἰς τὰς ἀκοὰς καὶ τὰ λόγια τῶν θείων Εὐαγγελίων, ὡς καὶ τοῦ Ἀποστόλου. Ὁ λογαοιδικὸς οὗτος τρόπος τῆς ἀπαγγελίας, εἶναι ἀρχαιότατος ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καὶ εἶναι γνησίως Ἑλληνικός, ὅπως φαίνεται καὶ εἰς τὰ παλαιὰ δράματα. Ἐκ τούτου παρέλαβον καὶ οἱ Δυτικοὶ τὸ παρ᾿ αὐτοῖς plain - chant.

Ὁ τρόπος οὗτος τῆς ἀπαγγελίας, διὰ τῆς παρατάσεως ὅλων μὲν τῶν συλλαβῶν, ἀλλὰ μάλιστα τῆς καταλήξεως ἑκάστης περιόδου ἢ ἑκάστου κώλου, σημαίνει καὶ μιμεῖται τὸ κήρυγμα, ἤτοι τὴν φωνὴν τοῦ κήρυκος, καὶ ἀνταποκρίνεται εἰς τὴν ἐντολὴν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, «κηρύξατε τὸ Εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ κτίσει».

Εἶναι ἄρα τὸ λογαοιδικὸν τοῦτο μέλος κανονικώτατον ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καὶ ἀνήκει εἰς τὸν πλ. δ´ ἢ τὸν βαρὺν ἦχον. Ἐθίζεται δὲ ν᾿ ἀπαγγέλληται ὁ μὲν Ἀπόστολος μετά τινος ποικιλίας τόων καὶ φθόγγων, τὸ δὲ Εὐαγγέλιον ἁπλούστερον καὶ ὅλως ἀπερίττως.

Οἱ περὶ πάντα ἐπιπόλαιοι καὶ ἀταλαίπωροι νεωτερισταὶ κατέκριναν καὶ τὸ λογαοιδικὸν τοῦτο μέλος καὶ εἶπαν ὅτι τοῦτο εἶναι «ἐπίρρινον» δῆθεν καὶ κακόζηλον. Εὗρον δὲ καί τινας καινοτόμους ἱερεῖς, οἵτινες πεισθέντες εἰς τὰς εἰσηγήσεις τῶν ξενοφρόνων ἐκείνων, κατήργησαν αὐθαιρέτως τὸν λογαοιδικὸν τρόπον καὶ ἀπαγγέλλουσι τὰς περικοπὰς τῶν θείων ρημάτων δι᾿ ἁπλῆς ἀναγνώσεως. Εἰς τοὺς τοιούτους ἱερεῖς πρέπει ν᾿ ἀπαγορευθῇ ἁρμοδίως ἡ καινοτομία αὕτη.

Β´
Ὁ ἐθνικὸς χορὸς καὶ ἡ Μουσικὴ

Ἰσχυρίζονται ὅτι δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ περισωθῇ ἐκ στοματικῆς παραδόσεως ἡ Μουσικὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων· ἄρα ἡ Βυζαντινὴ εἶναι μεσαιωνικὴ καὶ ἀφόρητος εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ ὦτα τῶν παρ᾿ ἡμῖν νεοπλούτων.

Ἀλλὰ δὲν ἐσώθη ἐπὶ ἀρχαίων ἀγγείων τὸ σχῆμα καὶ ὁ τρόπος τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς ὀρχήσεως; Δὲν φαίνεται ὅτι ὁ τσάμικος καὶ ὁ συρτὸς καὶ ὁ καλαματιανὸς εἶναι ὅμοιοι μὲ τὸν κύκλιον καὶ τὸν πυρρίχιον τῶν παλαιῶν μας προγόνων; Διατί τότε ἀπορρίπτουσι τὸν ἐντόπιον, τὸν ἐν κύκλῳ καὶ γραφικότητι καὶ πλαστικότητι σωμάτων χορόν, καὶ ἀσπάζονται τὸν ξενικόν, τὸν κατὰ ζεύγη;

Ἁπλούστατα· διότι τοὺς ἀρέσει ὁ πολιτισμὸς τῶν Ἑσπερίων, καὶ μόνον πρὸς τὸ θεαθῆναι ἐπιτηδεύονται ὅτι εἶναι θαυμασταὶ δῆθεν τοῦ ἀρχαίου περικαλλοῦς κόσμου.

Εἶναι ἴδιον τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἡ ἐν μέτρῳ καὶ λογικῇ προσέγγισις τῶν δύο φύλων, ὁ δὲ ἄγαν συγχρωτισμός, ὅπως φαίνεται εἰς τὴν κατὰ ζεύγη ὄρχησιν, ἰδιάζει εἰς τὸν πολιτισμὸν τῆς Δύσεως. Εἰς πανηγυρικὸν δεῖπνον ἐν ἑλληνικῇ οἰκίᾳ, φέρ᾿ εἰπεῖν, καθέζονται ἄνδρες καὶ γυναῖκες εἰς δύο ἡμικύκλια ἀπέναντι ἀλλήλων. Μόνον παρ᾿ Ἀσιανοῖς, αἱ γυναῖκες ζῶσαι περιωρισμέναι δὲν ἐμφανίζονται πρὸ τῶν ἀνδρῶν, συνηθίζονται δὲ δικτυωτὰ καὶ καλύπτραι. Ταῦτα εἶναι τὸ ἓν ἄκρον. Τὸ ἄλλο ἄκρον ἀπαντᾷ εἰς τὰ ἤθη τῶν Ἑσπερίων. Εἰς γεῦμα ἐν εὐρωπαϊκῇ οἰκίᾳ, ἕκαστος τῶν ἀνδρῶν ὁδηγεῖ μίαν γυναῖκα (ὄχι ποτὲ τὴν ἰδικήν του, πρὸς Θεοῦ!) εἰς τὴν τράπεζαν, ὅπου παρακαθίζουσιν οἱ δαιτυμόνες ἐναλλάξ, εἷς ἀνήρ, μία γυνή, καθότι οὕτω ἀποτελεῖται, λέγουσι, σωστὴ ἀνθοδέσμη. Ὁποῖον φραγκικὸν ἄρωμα ἀναδίδει αὕτη, καὶ πόσον χαρακτηριστικὸν εἶναι, πράγματι, τὸ ἀέναον τοῦτο ζευγάρωμα καὶ ἀναζευγάρωμα!

Ἀφ᾿ ἑτέρου, ὁ Ἑλληνικὸς πολιτισμός, ὅπως καὶ ὁ Ὀρθόδοξος Χριστιανισμὸς καὶ αὐτὸ τὸ πρέπον καὶ ὁ ὀρθὸς λόγος, θέλουσι τὴν ἐν μέτρῳ προσπέλασιν καὶ παρρησίαν τῶν δύο φύλων· ὄχι τὸ ἄγριον καὶ ἀπρόσιτον τῶν Ἀσιανῶν, ὅπερ εἶναι μᾶλλον ἐπικίνδυνον, ἀλλὰ τὴν μετὰ συστολῆς καὶ σεβασμοῦ ἐπικοινωνίαν. Διὰ τοῦτο ἐφυλάχθη παρ᾿ Ἕλλησιν ὁ ἁγνότερος οἰκογενειακὸς βίος καὶ ἡ τιμὴ τῆς γυναικός, ἔμεινε δὲ ἀσφαλὴς καὶ ἄσυλος μέχρις ὀγδόου βαθμοῦ ἡ συγγενικὴ στοργή, ὅπως καὶ ἡ κοινωνικὴ καὶ

οἰκογενειακὴ ἀλληλεγγύη, ἐνῷ ἔξω τῶν Ὀρθοδόξων Ἑλληνικῶν κοινωνιῶν, ἐπισήμως καθιερωθείσης τῆς αἱμομειξίας, μεγάλη σύγχυσις ἐπῆλθε, καὶ διαφθορὰ ἠθῶν· ἐντεῦθεν ἐκφυλισμὸς καὶ βαθεῖα κοινωνικὴ νόσος.

Αὐτὰ λοιπὸν τὰ ἤθη πρὸ πολλοῦ ἤρχισαν, καὶ ἐξακολουθοῦν ἀκόμη διαρκῶς νὰ μᾶς εἰσάγωσιν εἰς τὰς Ἀθήνας. Ὅπως δὲν ἀσπάζονται τὸν Ἐθνικὸν χορόν, ἴσως διότι δὲν εἶναι ἀρκετὰ συγχρωτιστικὸς τῶν μελῶν, οὕτω ἀπορρίπτουσι καὶ τὴν Ἐθνικὴν μουσικήν, ἐπειδὴ δὲν εἶναι ἀρκετὰ γαργαλιστικὴ τῶν ὤτων. Καὶ ἂν ἦτο δυνατὸν ἐπιστημονικῶς ν᾿ ἀποδειχθῇ ὅτι ἡ Βυζαντινὴ εἶναι αὐτούσιος ἡ μουσικὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, πάλιν οἱ Λεβαντῖνοι θὰ τὴν ἀπέρριπτον, τάχα ὡς ἀπηρχαιωμένην καὶ ἔξω τῆς μόδας. Διότι, ὅπως εἶναί τις ἱκανὸς νὰ αἰσθανθῇ καὶ ἐκτιμήσῃ πρᾶγμα τόσον ἁβρόν, ὅσον ἡ Βυζαντινὴ μουσική, πρέπει νὰ ἔχῃ ἢ ἁπλότητα ἢ λεπτότητα. Ἀλλ᾿ ἡ παρ᾿ ἡμῖν ψευδοαριστοκρατία τὴν μὲν ἁπλότητα, δυστυχῶς, ἀπώλεσε πρὸ πολλοῦ, εἰς βαθμὸν δέ τινα λεπτότητος οὐδέποτε κατώρθωσε νὰ φθάσῃ.

Ἄλλως, ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ εἶναι τόσον Ἑλληνικὴ ὅσον πρέπει νὰ εἶναι. Οὔτε ἡμεῖς τὴν θέλομεν, οὔτε τὴν φανταζόμεθα, ὡς αὐτὴν τὴν μουσικὴν τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἀλλ᾿ εἶναι ἡ μόνη γνησία καὶ ἡ μόνη ὑπάρχουσα. Καὶ δι᾿ ἡμᾶς, ἐὰν δὲν εἶναι ἡ μουσικὴ τῶν Ἑλλήνων, εἶναι ἡ μουσικὴ τῶν Ἀγγέλων.

(1903)