ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
ΑΠΑΝΤΑ
ΤΟΜΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ
ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Ν. Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΟΣ
ΑΘΗΝΑ 1988

Δ´ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η ΕΒΔΟΜΑΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΘΩΝ

ΜΕΓΑΛΗ ΔΕΥΤΕΡΑ

Τὴν ἑσπέραν ταύτην κατ᾿ ἀρχαίαν παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας ψάλλεται ἐν τοῖς ἱεροῖς ναοῖς περὶ λύχνων ἁφὰς ὁ Ὄρθρος τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Δευτέρας, τῆς πρώτης ἡμέρας τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, καθ᾿ ἣν ὅλην τελοῦμεν ἑορτὰς εἰς ἀνάμνησιν τῶν σωτηρίων Παθῶν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἅτινα ὑπέστη διὰ τὴν σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου.

Καὶ κατὰ μὲν τὴν πρώτην ταύτην ἑσπέραν «μνείαν ποιούμεθα Ἰωσὴφ τοῦ Παγκάλου καὶ τῆς ὑπὸ τοῦ Κυρίου καταρασθείσης καὶ ξηρανθείσης συκῆς». Λαμβάνεται δ᾿ ἀπ᾿ ἀρχῆς Ἰωσὴφ ὁ υἱὸς τοῦ Ἰακώβ, ὡς τύπος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καθὼς δηλαδὴ ὁ Ἰωσὴφ δεινὰ ἔπαθεν ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν του καὶ τέλος ἐπωλήθη εἰς Ἰσμαηλίτας, οὕτω καὶ ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τοσαῦτα μέλλει νὰ πάθῃ ὑπὸ τῶν ἀγνωμόνων Ἰουδαίων, ἀλλὰ μετὰ τὰ πάθη καὶ τὰ δεινὰ μέλλει νὰ δοξασθῇ ὡς Βασιλεὺς ὕψιστος τοῦ κόσμου ὅλου σῴζων τὸν μετανοοῦντα ἄνθρωπον ἀπὸ τῆς καταπτώσεως καὶ τῆς ἐσχάτης διαφθορᾶς, ὅπερ ὁμοίως ὑπεδήλου ὁ Ἰωσήφ, ὅστις πωληθεὶς ἐδοξάσθη, καὶ τοὺς ἀδελφούς του ἔσωσεν. Οἱ ὑμνογράφοι τῆς Ἐκκλησίας καὶ μάλιστα ὁ ὑψιπέτης μουσουργὸς Κοσμᾶς, συνέθεντο τροπάρια κατανυκτικώτατα καὶ τρυφερά, ἅτινα ἐν ἤχῳ ἁρμόζοντι ψάλλονται ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ταύτης. Ὀνομάζεται δὲ συνήθως ἡ ἀκολουθία αὕτη ἡ ψαλλομένη κατὰ τὰς τρεῖς πρώτας ἑσπέρας Νυμφίος ἐκ τοῦ ἐν ἀρχῇ ψαλλομένου μελῳδικοῦ τροπαρίου τοῦ γνωστοῦ εἰς ὅλους: «Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος ἔρχεται ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός· καὶ μακάριος ὁ δοῦλος ὃν εὑρήσει γρηγοροῦντα, ἀνάξιος δὲ πάλιν ὃν εὑρήσει ῥᾳθυμοῦντα. Βλέπε οὖν, ψυχή μου, μὴ τῷ ὕπνῳ κατενεχθῇς, ἵνα μὴ τῷ θανάτῳ παραδοθῇς καὶ τῆς βασιλείας ἔξω κλεισθῇς. Ἀλλὰ ἀνάνηψον κράζουσα, ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος εἶ ὁ Θεὸς ἡμῶν, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου ἐλέησον ἡμᾶς». Κατανυκτικώτατον εἶναι ἐπίσης

συντομώτατον τροπάριον, ὅπερ περὶ τὸ τέλος ψάλλεται εἰς μουσικώτατον ἦχον, τὸ ἑξῆς: «Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω, Σωτήρ μου κεκοσμημένον, καὶ ἔνδυμα οὐκ ἔχω, ἵνα εἰσέλθω ἐν αὐτῷ. Λάμπρυνόν μου τὴν στολὴν τῆς ψυχῆς, φωτοδότα, καὶ σῶσόν με». Ἐν γένει δὲ ὅλα τὰ τροπάρια εἶναι ἀμιμήτου καλλονῆς καὶ μελῳδίας, καὶ συνιστῶμεν νὰ προσέξωσιν οἱ φιλόχριστοι ἀναγνῶσται ὄχι διὰ τῶν ἐξωτερικῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν, ἀλλὰ διὰ τῶν ὀμμάτων τῆς ψυχῆς ἐν καθαρῷ τῷ συνειδότι.

ΜΕΓΑΛΗ ΤΡΙΤΗ

Τὴν ἑσπέραν ταύτην ψάλλεται εἰς τὰς ἐκκλησίας ὁ Ὄρθρος τῆς αὔριον, καθ᾿ ἣν «τῆς τῶν δέκα παρθένων παραβολῆς τῆς ἐκ τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου μνείαν ποιούμεθα». Ἡ ὡραία καὶ ποιητικὴ αὕτη παραβολὴ εἶναι εἰλημμένη ἐκ τοῦ Ματθαίου. Ἐκ τῶν δέκα προσκεκλημένων παρθένων αἱ μὲν πέντε φρόνιμοι ἀνέμενον τὸ μεσονύκτιον ἕτοιμοι νὰ δεχθῶσι τὸν Νυμφίον, αἱ δ᾿ ἄλλαι πέντε μωραὶ ἐνύσταξαν καὶ ἀπεκοιμήθησαν γλυκύν, ἀλλὰ κατάρατον ὕπνον. Ἐντούτοις ἠκούσθη ἡ φωνή, ὅτι ὁ Νυμφίος ἦλθεν ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός. Καὶ αἱ μὲν φρόνιμοι ἀναμένουσαι ἤναψαν ἀμέσως τὰς αἰωνίας τῆς πίστεως καὶ τῆς ἐλπίδος φαιδρὰς λαμπάδας, καὶ ἐν ἀγαλλιάσει προϋπήντησαν τὸν ἱερὸν Νυμφίον, τὸν ὡραῖον κάλλει ὑπὲρ πάντας τοὺς ἀνθρώπους, καὶ ἑώρτασαν τοὺς γάμους αὐτοῦ. Αἱ δὲ μωραὶ ἐγερθεῖσαι ἐν τῇ ταραχῇ ἐκείνῃ καὶ τρίβουσαι τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν βεβαρημένους μέχρι θανάτου ἀπὸ τοῦ μοιραίου ἐκείνου ὕπνου, ἔσπευσαν ν᾿ ἀνάψωσι τὰς ἑαυτῶν λαμπάδας καὶ ἐξέλθωσι καὶ αὐταὶ εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κυρίου, ἀλλ᾿ ἡ ἁμαρτία εἶχεν ἀποτυφλώσει αὐτὰς - ἔλαιον δὲν ὑπῆρχεν εἰς τὰς λαμπάδας, τὸ μεσονύκτιον εἶχεν ἀποκοιμίσει τοὺς πωλοῦντας τὸ ἔλαιον, καὶ ὁ Νυμφίος εἰσήρχετο ἤδη ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις καὶ ὑπὸ τὰ φαιδρὰ φῶτα τῶν φρονίμων παρθένων εἰς τὰ περικαλλῆ αὑτοῦ μέγαρα. Αἱ θύραι μετὰ τὴν εἰσελθοῦσαν ταύτην τῶν ἁγίων χορείαν ἐκλείσθησαν στερεῶς, καὶ αἱ πέντε δυστυχεῖς ἐκ τῆς μωρίας των Παρθένοι ἐκλείσθησαν ἔξω τοῦ νυμφῶνος. Κοπετοὶ καὶ θρῆνοι τότε ἔξω τοῦ πυλῶνος ἠκούσθησαν, ἀλλὰ τί τὸ ὄφελος!

Ἀξιοσημείωτος εἶναι ἡ ἀναγινωσκομένη ἀπόψε περικοπὴ τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου. Ὁ Ἰησοῦς μετ᾿ ἀγανακτήσεως ἐκτοξεύει ἐναντίον τῶν Φαρισαίων δεκάκις καὶ τετράκις τὸ οὐαὶ ὑμῖν γραμματεῖς καὶ φαρισαῖοι ὑποκριταί, ἐλέγχων τὴν ψευδῆ ἐξωτερικὴν τῶν τοιούτων εὐλάβειαν. Ὡραῖα ἐπίσης εἶναι τὰ ψαλλόμενα καὶ κατὰ τὴν ἑσπέραν ταύτην τροπάρια, ἐν οἷς τὸ ἑξῆς: «Ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων σου πῶς εἰσελεύσομαι ὁ ἀνάξιος; Ἐὰν γὰρ τολμήσω συνεισελθεῖν εἰς τὸν νυμφῶνα ὁ χιτὼν μὲ ἐλέγχει, ὅτι οὐκ ἔστι τοῦ γάμου καὶ δέσμιος ἐκβαλοῦμαι ὑπὸ τῶν ἀγγέλων. Καθάρισον, Κύριε, τὸν ῥύπον τῆς ψυχῆς μου, καὶ σῶσόν με, ὡς φιλάνθρωπος». Ὁμοίως τὸ ἑξῆς: «Ὁ νυμφίος ὁ κάλλει ὡραῖος παρὰ πάντας ἀνθρώπους, ὁ συγκαλέσας ἡμᾶς πρὸς ἑστίασιν πνευματικὴν τοῦ νυμφῶνός σου, τὴν δυσείμονά μου μορφὴν τῶν πταισμάτων ἀπαμφίασον, τῇ μεθέξει τῶν παθημάτων σου, καὶ στολὴν δόξης κοσμήσας τῆς σῆς ὡραιότητος, δαιτυμόνα φαιδρὸν ἀνάδειξον τῆς βασιλείας σου ὡς εὔσπλαγχνος».

ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΤΑΡΤΗ

Τῆς ἀλειψάσης τὸν Κύριον μύρῳ γυναικὸς μνείαν ποιεῖσθαι οἱ θειότατοι Πατέρες ἐθέσπισαν, ὅτι πρὸ τοῦ σωτηρίου πάθους τοῦτο γέγονε.

Κατὰ τὸ Εὐαγγέλιον, δύο ἡμέρας πρὸ τοῦ Πάσχα, τοῦ Ἰησοῦ εὑρισκομένου ἐν τῇ οἰκίᾳ Σίμωνος τοῦ λεπροῦ, προσῆλθεν αὐτῷ γυνὴ ἁμαρτωλὸς ἔχουσα ἀλάβαστρον μύρου βαρυτίμου, τὸ ὁποῖον κατέχεεν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ. Ἐπειδὴ δὲ οἱ μαθηταὶ ἐσκανδαλίσθησαν διὰ τοῦτο, ὁ Ἰησοῦς εἶπεν: «Ἔργον καλὸν εἰργάσατο εἰς ἐμέ. . . βαλοῦσα γὰρ αὕτη τὸ μύρον τοῦτο ἐπὶ τοῦ σώματός μου πρὸς τὸ ἐνταφιάσαι με ἐποίησεν. Ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅπου ἐὰν κηρυχθῇ τὸ Εὐαγγέλιον τοῦτο, ἐν ὅλω τῷ κόσμῳ λαληθήσεται καὶ ὃ ἐποίησεν αὕτη εἰς μνημόσυνον αὐτῆς».

Ταύτῃ δὲ τῇ ἡμέρᾳ βλέποντες οἱ Γραμματεῖς καὶ Ἀρχιερεῖς, ὅτι ἡ εὔνοια τοῦ λαοῦ ἔτι μᾶλλον ηὔξανε πρὸς τὸν Ἰησοῦν, συνεφώνησαν μετὰ τοῦ Ἰούδα νὰ δώσωσιν αὐτῷ 30 ἀργύρια ἵνα παραδώσῃ τὸν Ἰησοῦν. Ἀπὸ ταύτης δὲ τῆς στιγμῆς ἐζήτει ὁ προδότης εὐκαιρίαν, ἵνα αὐτὸν αὐτοῖς παραδῷ.

Ἐν συνόλῳ ἀριστουργήματα εἶναι τὰ ψαλλόμενα κατὰ τὴν ἑσπέραν ταύτην τροπάρια, ἀναφερόμενα εἰς τὴν πρᾶξιν τῆς ἁμαρτωλοῦ γυναικὸς καὶ εἰς τὴν προδοσίαν τοῦ Ἰούδα. Ἐξέχουσι δὲ προπάντων τὰ ἐν τοῖς «Αἴνοις» ψαλλόμενα εἰς τρυφερώτατον ἦχον, καὶ τούτων πάλιν ὑπερέχει διὰ τὴν ἱστορικήν του μάλιστα ἀξίαν τὸ διάσημον τῆς Κασσιανῆς τροπάριον, γνωστὸν τοῖς πᾶσι, τὸ ἑξῆς, ὅπερ ψάλλεται ἀργῶς καὶ μετὰ μέλους εἰς τὸν σοβαρώτερον τῶν ἤχων, τὸν πλ. δ´: «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή, τὴν σὴν αἰσθομένη θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν, ὀδυρομένη μύρα σοι πρὸ τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει, οἴμοι λέγουσα, ὅτι νύξ μοι ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας, ζοφώδης τε καὶ ἀσέληνος, ἔρως τῆς ἁμαρτίας. Δέξαι μου τὰς πηγὰς τῶν δακρύων, ὁ νεφέλαις διεξάγων τῆς θαλάσσης τὸ ὕδωρ· κάμφθητί μοι πρὸς τοὺς στεναγμοὺς τῆς καρδίας, ὁ κλίνας τοὺς οὐρανοὺς τῇ ἀφάτῳ σου κενώσει. Καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας, ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις. . . ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινὸν κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα τῷ φόβῳ ἐκρύβη. Ἁμαρτιῶν μου τὰ πλήθη καὶ κριμάτων σου ἀβύσσους τίς ἐξιχνιάσει, ψυχοσῶστα σωτήρ μου; Μή με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς ὁ ἀμέτρητον ἔχων τὸ ἔλεος».

Τὸ μεγαλοπρεπὲς τοῦτο τροπάριον εἶναι ποίημα Κασσιανῆς ἢ Κασσίας ἢ Εἰκασίας. Αὕτη ἦτο κατὰ τὸν Ζωναρᾶν παρθένος τῷ εἴδει καλὴ καὶ τῶν λοιπῶν ὑπερφέρουσα καὶ λόγοις ὁμιλοῦσα καὶ τὸ γένος ἐπίσημος. Ὁ αὐτοκράτωρ Θεόφιλος θελήσας τότε νὰ νυμφευθῇ, συνήθροισε πολλαχόθεν τὰς ὡραιοτέρας παρθένους τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, ὅπως μεταξὺ αὐτῶν ἐκλέξῃ τὴν μέλλουσαν βασίλισσαν. Μία τούτων ἦτο καὶ ἡ κόρη Κασσιανὴ θέλουσα διὰ τοῦ κάλλους αὑτῆς νὰ περικοσμήσῃ τὴν βυζαντινὴν αὐλήν. Ὁ αὐτοκράτωρ, φαιδρὸς εἴπερ ποτέ, ἐκράτει μῆλον ἐν χερσὶ καὶ περιήρχετο τὰς τάξεις τῶν παρθένων ἀναζητῶν τὴν ὡραιοτέραν. Ἦσαν ἐκεῖ ποικίλαι ὡραιότητες· ὀφθαλμοὶ μαῦροι καὶ ὀφθαλμοὶ γαλανοί, ξανθαὶ καὶ κασταναὶ παρθένοι, τινὲς δὲ μαύρους ὡς τὰ πτερὰ τοῦ κόρακος ἔχουσαι τοὺς βοστρύχους. Ὁ αὐτοκράτωρ φθὰς πρὸ τῆς Κασσιανῆς ἐσταμάτησεν ὡς δεσμευθεὶς ἐκ τῆς ἐξαισίου ὡραιότητος τῆς δειλῆς κόρης, καὶ εἶπεν ἔκθαμβος: Ἐκ τῆς γυναικὸς προῆλθον τὰ κακά. Ἀλλ᾿ ἡ Κασσιανὴ ἦτο ποιήτρια καὶ δὲν ἄφησεν ἀνανταπόδοτον τὸν λόγον τοῦ βασιλέως, ὅσον βασιλικὸς καὶ ἂν ἦτο, καὶ εἶπε διὰ φωνῆς γλυκείας: ἀλλὰ καὶ διὰ τῆς γυναικὸς πηγάζουσι τὰ καλύτερα. Καὶ ἐρύθημα κατεκάλυψε τὰς τρυφερὰς παρειὰς τῆς παρθένου, ὅπερ κατέστησεν αὐτὴν ἀκόμη ὡραιοτέραν.

Ὁ Θεόφιλος κατακεραυνωθεὶς ἐκ τῆς ἀπαντήσεως τῆς κόρης παρέδραμεν αὐτήν, καὶ τὸ χρυσοῦν μῆλον ἐπάλλετο μετ᾿ ὀλίγον εἰς τὰς χεῖρας τῆς ἐκ Παφλαγονίας Θεοδώρας.

Παρῆλθον ἔκτοτε ἔτη πολλά, καὶ μελανείμων παρθένος ηὔχετό ποτε εἰς μοναστήριον πρὸ τῆς εἰκόνος τῆς Θεοτόκου ὑπὸ τὸ ἔνδυμα τῆς μοναχῆς.

Ἦτο ἡ Κασσιανή.

Ἡμέραν τινά, ἐνῷ ἔγραφεν ἡ μοναχὴ εἰς τὸ μονῆρες γραφεῖόν της, ἀκούει κρότον, ὃν ἀνεγνώρισεν ὡς τοὺς βηματισμοὺς τοῦ αὐτοκράτορος Θεοφίλου, ἐλθόντος πρὸς ἐπίσκεψιν αὐτῆς. Ἡ μοναχὴ μὴ θέλουσα νὰ παρουσιασθῇ κατέλιπεν ἔρημον τὸ γραφεῖόν της καὶ ἐκλείσθη εἴς τι πλησίον κελλίον. Ὁ αὐτοκράτωρ εἰσῆλθεν, ἀλλὰ κανεὶς δὲν ἦτο εἰς τὸ γραφεῖον· βλέπει τὸν χάρτην, λαμβάνει αὐτὸν φέροντα νωποὺς ἀκόμη τοὺς χαρακτῆρας, καὶ ἀναγινώσκει· τὸ Κύριε ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις, ὅπερ συνέγραφε τότε ἡ Κασσιανή. Εἶχε δὲ φθάσει μέχρι τοῦ: καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας, ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις καὶ ἦτο τὸ τροπάριον ἡμιτελὲς οὕτως. Ὁ δ᾿ αὐτοκράτωρ ἔλαβε τότε τὸν κάλαμον καὶ ὀξυγράφως προσέθεσε τὸ τέλος τοῦ τροπαρίου, ἐν ᾧ ὑπαινίττεται μετὰ τῆς ἱερᾶς ἱστορίας τὴν φυγὴν τῆς Κασσιανῆς.

Τοῦτο τὸ ἱστορικὸν τοῦ ὡραίου αὐτοῦ τροπαρίου.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ

Τὴν ἑσπέραν ταύτην, ὡς εἴθισται, ψάλλεται εἰς τοὺς ἱεροὺς ναοὺς ἡ ἀκολουθία τῆς Μεγάλης Πέμπτης καθ᾿ ἣν ἑορτάζομεν τέσσερά τινα: τὸν ἱερὸν Νιπτῆρα, τὸν μυστικὸν Δεῖπνον, τὴν ὑπερφυᾶ Προσευχὴν καὶ τὴν Παράδοσιν αὐτήν. Τὰ ἱστορικὰ γεγονότα εἶναι γνωστὰ ἐκ τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου, πάντες δ᾿ οἱ χριστιανοὶ ὡς μεταλαμβάνοντες αὔριον μέλλουσι ν᾿ ἀκούσωσι τὸ μακρότατον ἱερὸν Εὐαγγέλιον ἐν τῇ Θείᾳ λειτουργίᾳ, ἐν ᾧ περιέχεται ἅπασα ἡ ἱστορία τῶν τελεσθέντων, τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου δηλαδὴ καὶ τῆς ὑπὸ τοῦ προδότου Ἰούδα παραδόσεως τοῦ Ἰησοῦ εἰς τοὺς Ἑβραίους. Τὴν ἑσπέραν ταύτην δὲν ψάλλεται πλέον τὸ Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος ἐν ἀρχῇ τῆς ἀκολουθίας, ἀλλ᾿ ἕτερον τροπάριον κατὰ τὸν αὐτὸν μὲν ἦχον πεποιημένον, ἀλλὰ φαιδρότερον, διότι περιέχει τὸ μέγα τῆς σωτηρίας τοῦ κόσμου μυστήριον. Εἶναι τὸ ἑξῆς: «Ὅτε οἱ ἔνδοξοι μαθηταὶ ἐν τῷ νιπτῆρι τοῦ δείπνου ἐφωτίζοντο, τότε Ἰούδας ὁ δυσσεβὴς φιλαργυρίαν νοσήσας ἐσκοτίζετο, καὶ ἀνόμοις κριταῖς σὲ τὸν δίκαιον κριτὴν παραδίδωσι. Βλέπε χρημάτων ἐραστὰ τὸν διὰ ταῦτα ἀγχόνῃ χρησάμενον, φεῦγε ἀκόρεστον ψυχὴν τὴν διδασκάλῳ τοιαῦτα τολμήσασαν. Ὁ περὶ πάντας ἀγαθὸς Κύριε δόξα σοι». Ἀλλὰ τὸ κάλλιστον ἔργον τῶν ψαλλομένων κατὰ τὴν ἑσπέραν ταύτην τροπαρίων εἶναι ὁ κανών, ποίημα τοῦ ἐπιφανοῦς ὑμνογράφου Κοσμᾶ, περιέχων ὑψηλὰς δογματικὰς ἐννοίας περιστρεφομένας ἰδίως περὶ τὸ μυστήριον τῆς Εὐχαριστίας, ἐν ἐκφράσει ποιητικωτάτῃ. Κάλλος δὲ τρυφερὸν καὶ ὕψος ἀληθείας περιέχει τὸ ἑξῆς τροπάριον ψαλλόμενον περὶ τὸ τέλος τῆς ἀκολουθίας: «Μυσταγωγῶν σου, Κύριε, τοὺς μαθητὰς ἐδίδασκες λέγων· ὦ φίλοι ὁρᾶτε, μηδεὶς ὑμᾶς χωρίσῃ μου φόβος· εἰ γὰρ καὶ πάσχω ἀλλ᾿ ὑπὲρ τοῦ κόσμου. Μὴ οὖν σκανδαλίζεσθε ἐν ἐμοί· οὐ γὰρ ἦλθον διακονηθῆναι, ἀλλὰ διακονῆσαι καὶ δοῦναι τὴν ψυχήν μου λύτρον ὑπὲρ τοῦ κόσμου. Εἰ οὖν φίλοι μου ἐστέ, ἐμὲ μιμεῖσθε· ὁ θέλων πρῶτος εἶναι, ἔστω ἔσχατος· ὁ δεσπότης ὡς ὁ διάκονος· μείνατε ἐν ἐμοί, ἵνα βότρυν φέρητε· ἐγὼ γάρ εἰμι τῆς ζωῆς ἡ ἄμπελος». Ὁ ἦχος εἰς ὃν ψάλλεται τὸ τροπάριον τοῦτο, ὅστις εἶναι ὁ πλ. α´, τὸ καθιστᾷ ἔτι τρυφερώτερον καὶ μελῳδικώτερον.

Αὔριον δὲ πρωὶ ψάλλεται ἡ λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ἐπειδὴ δὲ αὔριον συνήθως πλεῖστοι μεταλαμβάνουσι τῶν ἀχράντων μυστηρίων, ἰδοὺ καὶ τὸ τροπάριον τὸ ὁποῖον ὀφείλει ἕκαστος μεταλαμβάνων νὰ ἔχῃ ἐν νῷ: «Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ σήμερον, υἱὲ Θεοῦ, κοινωνόν με παράλαβε· οὐ μὴ γὰρ τοῖς ἐχθροῖς σου τὸ μυστήριον εἴπω, οὐ φίλημά σοι δώσω καθάπερ ὁ Ἰούδας, ἀλλ᾿ ὡς ὁ λῃστὴς ὁμολογῶ σοι μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου».

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Τῇ ἑσπέρᾳ ταύτῃ ψάλλεται ὁ Ὄρθρος τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς, καθ᾿ ἣν τὰ ἅγια καὶ σωτήρια καὶ φρικτὰ Πάθη τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐπιτελοῦμεν· τοὺς ἐμπτυσμούς, τὰ ῥαπίσματα, τὰς ὕβρεις, τοὺς γέλωτας, τὰ κολαφίσματα, τὴν πορφυρᾶν χλαῖναν, τὸν κάλαμον, τὸν σπόγγον, τὸ ὄξος, τοὺς ἥλους, τὴν λόγχην καὶ πρὸ πάντων τὸν Σταυρὸν καὶ τὸν θάνατον, ἃ δι᾿ ἡμᾶς ἑκὼν κατεδέξατο· ἔτι δὲ καὶ <τὴν> τοῦ εὐγνώμονος λῃστοῦ, τοῦ συσταυρωθέντος αὐτῷ, σωτήριον ἐν τῷ σταυρῷ ὁμολογίαν. Ἡ ἑσπερινὴ τῆς σήμερον ἀκολουθία, διακρινομένη καθ᾿ ὅλα ἀπὸ τῆς τῶν παρελθουσῶν ἡμερῶν, ἄρχεται κατανυκτικώτατα ἀναγινωσκομένου ὡς πρώτου τοῦ εὐαγγελίου τοῦ ὀνομαζομένου Διαθήκη ἐκ τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου. Ἐν αὐτῷ ὁ ὑψιπέτης ἀετός, ὡς ὀνομάζεται ἀπό τινα ἐκκλησιαστικὸν συγγραφέα Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, περιλαμβάνει τὴν μακρὰν ὁμιλίαν τοῦ Χριστοῦ πρὸς τοὺς μαθητάς του ἣν ἀπήγγειλε μετὰ τὸν Δεῖπνον. Ἐν αὐτῇ ἀναπτύσσεται μάλιστα ἡ ὅλως νέα διὰ τὸν κόσμον ἐντολὴ τῆς χριστιανικῆς πρὸς τὸν κόσμον ἀγάπης. Ἐν γένει τὸ εὐαγγέλιον τοῦτο διακρίνεται διὰ τὸ μεγαλεῖον καὶ τὸ κάλλος τῶν ἐν αὐτῷ περιεχομένων διδαγμάτων. Μετὰ τοῦτο ἀναγινώσκονται περιπαθέστατα τροπάρια, κατὰ διαλείμματα δ᾿ ἐν ὅλῳ 12 εὐαγγέλια ἀναφερόμενα ἀπὸ τῆς προδοσίας μέχρι τῆς ταφῆς τοῦ Χριστοῦ. Πρὸ τῆς ἀναγνώσεως δὲ τοῦ Ϛ´ Εὐαγγελίου τοῦ ἀναφερομένου κυρίως εἰς τὴν Σταύρωσιν, προσάγεται ἐν ἐκκλησιαστικῇ παρατάξει λιτανευόντων τῶν ἱερέων ὁ Ἐσταυρωμένος καὶ τίθεται ἐν τῷ μέσῳ τοῦ ναοῦ, ἀναγινωσκομένου τοῦ ἑξῆς περιπαθοῦς τροπαρίου ὑπὸ τοῦ βαστάζοντος τὸν τίμιον σταυρὸν ἱερέως: «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας. Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται ὁ τῶν ἀγγέλων βασιλεύς. Ψευδῆ πορφύραν περιβάλλεται ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις. Ῥάπισμα κατεδέξατο ὁ ἐν Ἰορδάνῃ ἐλευθερώσας τὸν Ἀδάμ. Ἥλοις προσηλώθη ὁ Νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Λόγχῃ ἐκεντήθη ὁ υἱὸς τῆς Παρθένου. Προσκυνοῦμέν σου τὰ πάθη Χριστέ, δεῖξον ἡμῖν καὶ τὴν ἔνδοξόν σου Ἀνάστασιν». Ἀκολούθως τὸ αὐτὸ τροπάριον ψάλλεται εἰς ἦχον περιπαθέστατον. Ἐν γένει ὅλα τὰ κατὰ τὴν ἑσπέραν ταύτην ψαλλόμενα τροπάρια εἶναι κάλλιστα εἰς τὸ εἶδός των, ὧν παραθέτομέν τινα.

«Ποῖός σε τρόπος, Ἰούδα, προδότην τοῦ Σωτῆρος εἰργάσατο; μὴ τοῦ χοροῦ σε τῶν Ἀποστόλων ἐχώρισε; μὴ τοῦ χαρίσματος τῶν ἰαμάτων ἐστέρησε; μὴ συνδειπνήσας ἐκείνοις, σὲ τῆς Τραπέζης ἀπώσατο; μὴ τῶν ἄλλων νίψας τοὺς πόδας, τοὺς σοὺς ὑπερεῖδεν; ὢ πόσων ἀγαθῶν ἀμνήμων ἐγένου». «Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις· λαός μου, τί ἐποίησά σοι, ἢ τί σοι παρηνώχλησα; τοὺς τυφλούς σου ἐφώτισα, τοὺς λεπρούς σου ἐκαθάρισα, ἄνδρα ὄντα ἐπὶ κλίνης ἠνωρθωσάμην. Λαός μου, τί ἐποίησα σοι καί τί μοι ἀνταπέδωκας; ἀντὶ τοῦ μάννα χολήν, ἀντὶ τοῦ ὕδατος ὄξος, ἀντί τοῦ ἀγαπᾶν με Σταυρῷ με προσηλώσατε. Οὐκέτι στέγω λοιπόν. Καλέσω μου τὰ ἔθνη, κἀκεῖνα μὲ δοξάσουσιν, σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Πνεύματι, κἀγὼ αὐτοῖς δωρήσομαι ζωὴν τὴν αἰώνιον».

Τὸ πρῶτον Εὐαγγέλιον κατὰ τὰ ἐκκλησιαστικὰ τυπικὰ ἀναγινώσκει ὁ ἀρχιεπίσκοπος, τὰ λοιπὰ οἱ ἱερεῖς κατὰ τάξιν, καὶ τὸ τελευταίον ὁ ἀρχιδιάκονος ἀπ᾿ ἄμβωνος.

ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΚΑΙ ΜΕΓΑ ΣΑΒΒΑΤΟΝ

«Πεπλήρωται μὲν ὁ τῆς νηστείας ἀγών, ἔληξε δὲ εἰς τὸν Σταυρόν. Ποῦ γὰρ ἐχρῆν τῆς νίκης τὸ τέλος ἢ ἐπὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ τροπαῖον λήγειν; Τροπαῖον γὰρ Χριστοῦ ὁ Σταυρὸς ἅπαξ μὲν παγεὶς ἀεὶ δὲ δαίμονας τρεπόμενος. Ποῦ γὰρ εἴδωλα καὶ ζῴων ματαίων οἱ φόνοι; Ποῦ δὲ ναοὶ καὶ τῆς δυσσεβείας τὸ πῦρ; Ἐσβέσθη πάντα δι᾿ ἓν ἅγιον αἷμα καὶ πέπτωκε καὶ ἔστι Σταυρὸς πολυδύναμος δύναμις, βέλος ἀόρατον, φάρμακον ἄυλον, πληγὴ λυσίπονος, ἐπονείδιστος δόξα, ὥστε κἂν μυρία ἕτερα λέγω περὶ Χριστοῦ, κἂν μυρία θαύματα διηγούμενος καταπλήσσω τὸν ἀκροατήν, οὐχ οὕτως ἐπ᾿ ἐκείνοις ὡς ἐπὶ Σταυρῷ σεμνύνομαι». Οὕτως ἄρχεται τοῦ εἰς τὴν Σταύρωσιν λόγου αὐτοῦ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, οὗτινος ἡ μελίρρυτος μοῦσα ἀνεπαύθη κατὰ τὴν ἑβδομάδα ταύτην, ὅπως ἀκουσθῇ γλυκεία καὶ φαιδρὰ εἴπερ ποτὲ τὴν ἡμέραν τῆς Ἀναστάσεως.

Σήμερον λοιπὸν τὴν Σταύρωσιν τοῦ Χριστοῦ ἑορτάζομεν. Οἱ κώδωνες τῶν ἐκκλησιῶν ἠχοῦσι πένθιμοι, ἄνθη δὲ ἐαρινὰ ἀπὸ πρωίας στολίζουσι τὸν Ἐπιτάφιον, ὅστις τεθήσεται ἐν τῷ μέσῳ τῶν ἱερῶν ναῶν περὶ τὴν μεσημβρίαν εἰς προσκύνησιν τῶν ὀρθοδόξων. Ἀλλὰ ἐν τῷ πενθίμῳ αὐτῆς φαιδροτέρα ἀποβαίνει ἡ ἱερὰ ἀκολουθία τὴν ἑσπέραν ταύτην, ἥτις εἶναι ὁ Ὄρθρος τοῦ ἁγίου καὶ Μεγάλου Σαββάτου, ἐν ᾧ τὴν Θεόσωμον ταφὴν τοῦ Χριστοῦ ἑορτάζομεν. Ὁ Ἐπιτάφιος θρῆνος εἶναι ἐλεγειακὴ οὕτως εἰπεῖν ἐκκλησιαστικὴ ποίησις, ἅπασα ἡ ἀκολουθία περιπαθὴς λίαν καὶ τὸ ἓν τροπάριον συγκινητικώτερον τοῦ ἄλλου. Ὁποῖον πάθος εἰς τὰ θρηνώδη ἐγκώμια, ὁποία λυρικὴ δύναμις ἐν αὐτοῖς συγκινοῦσα μέχρι ἐνδομύχων τὸν ἄνθρωπον! Ὅλος ὁ κόσμος ὁ ἑλληνικὸς γνωρίζει τοῦτο καὶ ὅλοι τὴν ἑσπέραν ταύτην θὰ παρευρεθῶσιν εἰς τοὺς ἱεροὺς ναοὺς κατὰ τὴν πενθιμωτέραν καὶ φαιδροτέραν συνάμα ἀκολουθίαν τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας, ὅπως ἀκούσωσι τά ἐγκώμια τοῦ Ἐπιταφίου, ὧν ἀμίμητος εἶναι καὶ ἡ ποίησις καὶ ἡ μελῳδία. Ὁ «Κανών», κελάδημα ποιητικώτατον, εἶναι κατὰ τὸ πλεῖστον ἀπὸ τῆς Ϛ´ δηλαδὴ ᾠδῆς μέχρι τῆς Θ´, ποίημα τοῦ ἀκαμάτου μουσουργοῦ καὶ ἀμιμήτου καλλιτέχνου Κοσμᾶ, ὃν καθ᾿ ἑκάστην ἑσπέραν ἠκούομεν τὴν ἑβδομάδα ταύτην. Οἱ «Εἰρμοὶ» ἀπὸ τῆς Α´ ᾠδῆς μέχρι τῆς Ϛ´ εἶναι ποίημα τῆς παρθένου Κασσιανῆς, περὶ ἧς προχθὲς εἴπομεν, τὰ δὲ λοιπὰ τροπάρια τῶν τεσσάρων πρώτων ᾠδῶν εἶναι ἔργον Μάρκου τινὸς ἐπισκόπου Ὑδροῦντος μετὰ ταῦτα συμπληρώσαντος τὸν Κανόνα τοῦτον τόσον ἐπιτυχῶς, ὥστε οὐδόλως διαφέρει ὁ κάλαμος καὶ ἡ τέχνη ἀπ᾿ ἀρχῆς μέχρι τέλους, ὡς εἷς καὶ μόνος νὰ συνέγραψεν αὐτόν. Ὁ πένθιμος ἦχος, ὁ πλ. β´, εἰς ὃν εἶναι τονισμένα τὰ τροπάρια ταῦτα, καθιστῶσιν αὐτὰ θρηνώδη λίαν καὶ περιπαθέστατα, ψαλλόμενα μάλιστα ἀπὸ καλὸν ψάλτην. Ὁ Κανὼν ἄρχεται ἀπὸ τροπαρίου τῆς Κασσιανῆς τοῦ ἑξῆς: «Κύματι θαλάσσης τὸν κρύψαντα πάλαι διώκτην τύραννον, ὑπὸ γῆν ἔκρυψαν τῶν σεσωσμένων οἱ παῖδες, ἀλλ᾿ ἡμεῖς ὡς αἱ νεάνιδες τῷ Κυρίῳ ᾄσωμεν, ἐνδόξως γὰρ δεδόξασται». Καὶ ἐξακολουθεῖ ὁ Ἐπίσκοπος Ὑδροῦντος: «Κύριε Θεέ μου ἐξόδιον ὕμνον καὶ ἐπιτάτάφιον ᾠδήν σοι ᾄσομαι, τῷ τῇ ταφῇ σου ζωῆς μοι τὰς εἰσόδους διανοίξαντι καὶ θανάτῳ θάνατον καὶ ᾍδην θανατώσαντι». Ἀλλ᾿ ὁποία δύναμις, ὁποῖον ὕψος, ὅτε ἐν τῇ Θ´ ᾠδῇ λαμβάνει τὸν ἐμπνευσμένον κάλαμόν του ὁ περιπαθέστατος Κοσμᾶς καὶ ψάλλει τὸ πλῆρες ἐλπίδος τροπάριον: «Μὴ ἐποδύρου μου, μῆτερ, καθορῶσα ἐν τάφῳ ὃν ἐν γαστρὶ ἄνευ σπορᾶς συνέλαβες υἱόν, ἀναστήσομαι γὰρ καὶ δοξασθήσομαι καὶ ὑψώσω ἐν δόξῃ ἀπαύστως ὡς Θεὸς τοὺς ἐν πίστει καὶ πόθῳ σὲ μεγαλύνοντας».

ΜΕΓΑ ΣΑΒΒΑΤΟΝ

«Τὴν σήμερον μυστικῶς ὁ μέγας Μωυσῆς προδιετυποῦτο λέγων· καὶ εὐλόγησεν ὁ Θεὸς τὴν ἡμέραν τὴν ἑβδόμην. Τοῦτο γάρ ἐστι τὸ εὐλογημένον σάββατον, αὕτη ἐστὶν ἡ τῆς καταπαύσεως ἡμέρα, ἐν ᾗ κατέπαυσεν ἀπὸ πάντων τῶν ἔργων αὐτοῦ ὁ Μονογενὴς Υἱὸς τοῦ Θεοῦ».

Ἱερὰ σιγὴ ἀπανταχοῦ σήμερον ὅπου χριστιανικὸς ὀρθόδοξος κόσμος. «Τί τοῦτο; σήμερον σιγὴ ἐπικρατεῖ ἐν τῇ γῇ», λέγει ὁ Ἐπιφάνιος Κύπρου. «Σιγησάτω πᾶσα σὰρξ βροτεία καὶ στήτω μετὰ φόβου καὶ τρόμου καὶ μηδὲν γήινον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω».

Ἐν τάφῳ κεῖται σήμερον ἡ ζωὴ τῶν ἁπάντων, ὡς θνητὸς ὁ ἀθάνατος. Καὶ αὐτὴ ἡ φύσις ἠρεμεῖ τὴν ἐπίσημον ταύτην ἡμέραν τιμῶσα.

Διὰ τοῦτο κατὰ τὴν ἡμέραν ταύτην αὐστηρὰ νηστεία διατάσσεται. Εἶναι τὸ μόνον Σάββατον, καθ᾿ ὃ οἱ Χριστιανοὶ ὀφείλουσι νὰ νηστεύωσι. Κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέραν ἐν τῇ πρώτῃ ἑκατονταετηρίδι ἐβαπτίζοντο οἱ καθ᾿ ὅλην τὴν Τεσσαρακοστὴν κατηχηθέντες. Περὶ τὴν 9ην ὥραν σήμερον ἀπὸ πρωίας ψάλλεται εἰς τοὺς ναοὺς ὁ ἑσπερινὸς τῆς Ἀναστάσεως καὶ τελεῖται ἡ Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Τοῦτο δὲ γίνεται πρὸς εὐκολίαν τῶν ἐν ταῖς πόλεσι, διότι κατὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴν παράδοσιν ἡ Λειτουργία ἔπρεπε νὰ γίνεται περὶ τὴν ἑσπέραν. Πάντες δ᾿ ἀκολούθως λαβόντες ἐκ τοῦ ναοῦ τὰς πρώτας ἀγγελτηρίους τῆς Ἀναστάσεως δάφνας προετοιμάζονται διὰ τὴν αὔριον χαράν.

Χάριν τῶν ἡμετέρων ἀναγνωστῶν σημειοῦμεν, ὅτι ὁ τάφος τοῦ Χριστοῦ ἦτο σπηλαιοειδής, μέγας κατὰ τὸ ἑβραϊκὸν ἔθος καὶ λελαξευμένος ἐν τῇ πέτρᾳ. Καινὸς δὲ καθ᾿ ὅλου, διότι οὐδεὶς εἶχε ταφῆ ἐν αὐτῷ πρότερον. Ἰωσὴφ ὁ ἀπὸ Ἀριμαθαίας λαβὼν παρὰ τοῦ Πιλάτου τὴν ἄδειαν ἔθαψε τὸ σῶμα τοῦ Ἰησοῦ καταβιβάσας αὐτὸ ἀπὸ τοῦ σταυροῦ τὴν χθὲς νύκτα, καὶ ἐκύλισε λίθον μέγαν ἐπὶ τῆς θύρας τοῦ τάφου καὶ ἀπῆλθε. Μακρόθεν δὲ ἔμειναν αἱ διακονοῦσαι τῷ Ἰησοῦ γυναῖκες καθήμεναι ἀπέναντι τοῦ τάφου καὶ ἀναλογιζόμεναι τὸ γλυκὺ τοῦ Χριστοῦ λόγιον, ὅτι μετὰ τρεῖς ἡμέρας ἐγείρομαι.

Ἀριθμοῦνται δὲ οὕτως αἱ τρεῖς ἡμέραι καθ᾿ ἃς ἔμεινεν ὁ Χριστὸς ἐν τῷ τάφῳ. Πρώτη ἡ Παρασκευή, διότι τῇ 9 ὥρᾳ τῆς ἡμέρας ἀπέθανεν, ἣτις ἀντιστοιχεῖ πρὸς τὴν 3ην ὥραν μ.μ. καθ᾿ ἡμᾶς. Δευτέρα εἶναι ὁλόκληρος ἡ ἡμέρα τοῦ Σαββάτου, τρίτη δὲ ἡ Κυριακή, διότι τὸ μεσονύκτιον ἀκριβῶς ἀνέστη, αἱ δ᾿ ἡμέραι κατὰ τοὺς Ἑβραίους ἐμετροῦντο ἀπὸ τῆς ἑσπέρας.

Οὕτω λοιπὸν ἔληξε σήμερον ἡ Ἁγία Ἑβδομὰς καὶ μετ᾿ αὐτῆς ἡ Ἁγία Τεσσαρακοστή.

Ἡ ἡμέρα αὕτη ἐν πομπῇ ἑωρτάζετο ἐν τῇ Βυζαντινῇ αὐλῇ. Κατ᾿ αὐτὴν προσήρχοντο εἰς τὰ ἀνάκτορα οἱ Πράσινοι καὶ Βένετοι καὶ ἐχαιρέτιζον τὸν αὐτοκράτορα προσφωνοῦντες αὐτῷ τὸ ἀνάστα ὁ Θεός, καὶ ἄλλους τινὰς βυζαντινοὺς χαιρετισμοὺς καταλλήλους, πολυχρονίζοντες τὸν βασιλέα.

ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΠΑΣΧΑ

«Εἴ τις εὐσεβὴς καὶ φιλόθεος ἀπολαυέτω τῆς καλῆς ταύτης καὶ λαμπρᾶς πανηγύρεως, εἴ τις δοῦλος εὐγνώμων εἰσελθέτω χαίρων εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου αὐτοῦ. Πλούσιοι καὶ πένητες μετ᾿ ἀλλήλων χορεύσατε, ἐγκρατεῖς καὶ ῥάθυμοι τὴν ἡμέραν τιμήσατε, νηστεύσαντες καὶ μὴ νηστεύσαντες εὐφράνθητε σήμερον». Μὲ ταῦτα τὰ λόγια ἡ χρυσῆ τοῦ Χρυσοστόμου γλῶσσα κατὰ τὴν φαιδρὰν ταύτην ἡμέραν, τὸν περιούσιον λαόν, τὸ χριστεπώνυμον πλήρωμα χαιρετίζει.

Αὕτη ἐστὶν ἡ ἡμέρα ἣν ἐποίησεν ὁ Κύριος, ἀγαλλιασώμεθα καὶ εὐφρανθῶμεν ἐν αὐτῇ.

Ἰδοὺ δὲ πῶς ἐγένετο ἡ τοῦ Κυρίου Ἀνάστασις.

Ἐνῷ οἱ στρατιῶται τοῦ Πιλάτου ἐφύλαττον παρὰ τὸν τάφον τοῦ Χριστοῦ, σεισμὸς περὶ τὸ μεσονύκτιον ἀφυπνίζει αὐτούς, συνάμα δ᾿ ἄγγελος Κυρίου στολὴν λευκὴν περιβεβλημένος κυλίει τὸν λίθον τὸν ἐν τῇ θύρᾳ τοῦ μνημείου καὶ κάθηται ἐπάνω αὐτοῦ. Ὁ Χριστὸς καθὰ εὐηγγελίσατο ἀνέστη ἐκ νεκρῶν.

Αἱ μυροφόροι γυναῖκες λαβοῦσαι ἀρώματα ἔρχονται, ἵνα κατὰ τὴν ἑβραϊκὴν συνήθειαν ἀλείψωσι τὸ σῶμα τοῦ Ἰησοῦ, ἀλλ᾿ ἐκπεπληγμέναι ἵστανται ἐνώπιον τοῦ ἀπαστράπτοντος ἀγγέλου, ὅστις λέγει αὐταῖς: «Ἠγέρθη, οὐκ ἔστιν ὧδε. Εἴπατε τοῖς μαθηταῖς». Αἱ γυναῖκες σπεύδουσιν ἀμέσως πρὸς τὴν πόλιν, ἀλλὰ καθ᾿ ὁδὸν συναντᾷ αὐτὰς ὁ Χριστὸς καὶ λέγει αὐταῖς χαίρετε. Αἱ γυναῖκες δὲν ἀνεγνώρισαν τὸν Θεόν. Ἐπὶ τέλους ὅμως βεβαιοῦνται ἅπαντες περὶ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ καὶ ἐν χαρᾷ οἱ μαθηταὶ κηρύττουσι τοῦτο.

Ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν δικαίως ἐθεώρησεν ἀπ᾿ ἀρχῆς τὴν ἡμέραν ταύτην ὡς τὴν βασίλισσαν τῶν ἑορτῶν, ὡς τὴν πανήγυριν τῶν πανηγύρεων.

Ὁ καλλιτέχνης ὑμνογράφος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὅστις ἐποίησεν ἅπασαν τὴν ἰερὰν ἀκολουθίαν τῆς Ἀναστάσεως, ἀνέπτυξεν ὅλον τὸ ὕψος τῆς ἱερᾶς ποιήσεως ἀπαραμίλλως ἐν τῷ Κανόνι τούτῳ, ὅστις εἰς ἑκάστην λέξιν περιέχει τὴν χαρὰν καὶ τὴν ἐλπίδα καὶ πληροῖ ἀρρήτου θυμηδίας τὸν χριστιανόν. Πρὸς τὸν νέον χριστιανικὸν κόσμον ἀποτεινόμενος ὁ δαιμόνιος μουσουργὸς «Φωτίζου, φωτίζου», λέγει, «ἡ νέα Ἱερουσαλήμ. Ἡ γὰρ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνέτειλε. Χόρευε νῦν καὶ ἀγάλλου Σιών. Σὺ δὲ ἁγνὴ τέρπου, Θεοτόκε, ἐν τῇ ἐγέρσει τοῦ τόκου σου».

Σύντομος εἶναι ἡ ἀκολουθία αὕτη, ἀλλὰ καὶ ἡ λέξις Χαίρετε μία μόνη εἶναι.

Καὶ ὅμως πόσα δὲν χαρίζει εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ ἀνθρώπου!

(1877)

ΤΑ ΑΓΙΑ ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ

Περὶ τοῦ βίου τοῦ Ι. Χριστοῦ μέχρι τοῦ τριακοστοῦ ἔτους τῆς ἡλικίας αὐτοῦ ἀπὸ τῆς γεννήσεως οὐδεμίαν σχεδὸν εἴδησιν ἔχομεν. Οἱ Εὐαγγελισταὶ γενικῶς λέγουσιν, ὅτι ηὔξανε καὶ ἐκραταιοῦτο πνεύματι, πληρούμενος σοφίας. Μόνον δὲ δωδεκαετῆ ἀπαντῶμεν αὐτὸν διδάσκοντα ἐν τῷ Ἱερῷ, τῶν Γραμματέων καὶ ἱερέων θαυμαζόντων ἐπὶ τῇ σοφίᾳ αὐτοῦ.

Ὅτε ὁ Ι. Χριστὸς ἦτο περίπου τριακονταετής, Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος ἐδίδασκεν ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἰουδαίας τοὺς λαούς, προετοιμάζων αὐτοὺς εἰς τὴν ὑποδοχὴν τοῦ Μεσσίου καὶ τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος. «Μετανοεῖτε» ἦτο ἡ οὐσία τοῦ κηρύγματος αὐτοῦ· «διὰ τῆς μετανοίας, τῆς ἀπεκδύσεως τῆς ἁμαρτίας θὰ γίνητε ἄξιοι τοῦ νὰ ὑποδεχθῆτε τὸν Μεσσίαν, ὅστις ἐγγίζει τοῦ ἐλθεῖν, ὅστις εἶναι θεάνθρωπος, ὅστις θέλει φωτίσει ὑμᾶς τῷ Ἁγ. Πνεύματι. Ἐγὼ εἶμαι ταπεινὸς δοῦλος αὐτοῦ καὶ πρόδρομος· ἐγὼ σᾶς βαπτίζω εἰς τὸ ὕδωρ, εἰς σύμβολον τῆς καθάρσεως ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν». Καὶ ταῦτα λέγων ἐβάπτιζε τὰ πλήθη ἐν ταῖς ὄχθαις τοῦ Ἰορδάνου. Ἐντούτοις παραγίνεται καὶ ὁ Ἰησοῦς βαπτισθῆναι· τοῦτον ἰδὼν ὁ Ἰωάννης «χαίρει τῇ ψυχῇ καὶ τρέμει τῇ χειρί· δείκνυσιν αὐτὸν καὶ λέγει τοῖς λαοῖς. Ἴδε ὁ λυτρούμενος τὸν Ἰσραήλ». - «Πῶς ἔρχῃ πρός με, βοᾷ, ὁ πηλὸς τῷ πλαστουργῷ; Τί μοι ἐπιτάσσεις τὰ ὑπὲρ ἐμέ; ἐγὼ χρείαν ἔχω τοῦ σοῦ βαπτισμοῦ». Ἀλλ᾿ ὁ Ἰησοῦς: «εἶναι πρέπον νὰ ἐκπληρώσωμεν πᾶν ὅ,τι εἶναι δίκαιον· εἶναι ἀνάγκη χάριν τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου νὰ περιβληθῶ τὴν ἁμαρτίαν αὐτοῦ καὶ καθαρισθῶ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ». Καὶ οὕτω κλίνει κορυφὴν ὁ κλίνας οὐρανούς· τὰ ἰορδάνια ρεῖθρα τὴν Πηγὴν ἐδέξαντο.

Ὁ Ἰησοῦς ὡς ἀναμάρτητος δὲν ἐξωμολογήθη ἐν τῷ βαπτίσματι ὡς οἱ λοιποὶ Ἰουδαῖοι, ἀλλ᾿ ἀμέσως ἀνέβη ἀπὸ τοῦ ὕδατος. Ὁ Ἰωάννης τότε εἶδεν ὅραμα παράδοξον, κατὰ τὴν ἀφήγησιν τῶν Εὐαγγελιστῶν. Ἐφάνησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοὶ ἀνοιγόμενοι, τὸ Ἅγ. Πνεῦμα ἐπῆλθεν ἐπὶ τὸν Ἰησοῦν ὡς ἂν ἦτο περιστερά, φωνὴν δὲ ἤκουσε: «οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητὸς ἐν ᾧ εὐδόκησα». Οὕτως ἔχομεν ἐνταῦθα τὴν φανέρωσιν τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ· διὰ τοῦτο ψάλλει καὶ ἡ Ἐκκλησία: «Ἐν Ἰορδάνῃ βαπτιζομένου σου, Κύριε, ἡ τῆς Τριάδος ἐφανερώθη προσκύνησις» κτλ. Συνέστη δὲ διὰ τῆς βαπτίσεως τοῦ Ι. Χριστοῦ καὶ τὸ χριστιανικὸν βάπτισμα, ἐξωτερικὴ ἱεροτελεστία δηλοῦσα τὴν κάθαρσιν ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας.

Ἡ ἑορτὴ λέγεται Θεοφάνεια (φανέρωσις τῆς Θεότητος). Τὰ Θεοφάνεια ἐν τῇ ἀρχαίᾳ Ἐκκλησίᾳ ἑωρτάζοντο μίαν καὶ τὴν αὐτὴν ἡμέραν μετὰ τῶν Χριστουγέννων, βραδύτερον δὲ ἐχωρίσθησαν, ὁρισθείσης τῆς 25 Δεκεμβρίου ὡς ἡμέρας τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως. Λόγους πανηγυρικοὺς εἰς τὰ ἅγ. Θεοφάνεια ἔγραψαν Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, Γρηγόριος ὁ Νύσσης, Γρηγόριος ὁ Νεοκαισαρείας, Σωφρόνιος ὁ Ἱεροσολύμων, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ Πρόκλος καὶ ἕτεροι.

Ἡ ψαλλομένη ἀκολουθία ἐκοσμήθη διὰ κατανυκτικῶν καὶ ποιητικωτάτων ᾀσμάτων παρὰ τῶν μεγάλων ὑμνογράφων, ἰδίᾳ δὲ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, ὅστις ἔγραψεν εἰς τὸν Ὄρθρον τὸν Κανόνα εἰς ἰαμβικοὺς στίχους, ὧν ἡ ποιητικὴ γλῶσσα καὶ ἔκφρασις ἁμιλλᾶται πρὸς τὰς βαθείας θεολογικὰς ἐννοίας.

Ἡ τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ ἀκολουθία εἶναι μία τῶν ἀρίστων τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἀκολουθιῶν, ἔργον Σωφρονίου πατριάρχου Ἱεροσολύμων, τελουμένη δίς, χθὲς τὴν παραμονὴν καὶ σήμερον μετὰ τὴν Λειτουργίαν. Ἐφιστῶμεν ἰδίως τὴν προσοχὴν τῶν χριστιανῶν εἰς τὰς δύο ποιητικωτάτας εὐχὰς «Τριὰς ὑπερούσιε, ὑπεράγαθε» κτλ. καὶ «Μέγας εἶ Κύριε» κτλ. Παρακαλοῦνται δὲ οἱ τελοῦντες τὸν ἁγιασμὸν ἱερεῖς, «γινώσκοντες ἃ ἀναγινώσκουσι», νὰ ἀναγνώσωσιν αὐτὰς οὕτως ὥστε καὶ οἱ ἀκούοντες νὰ νοῶσιν. . .

Ἐν τῇ ἀρχαίᾳ Ἐκκλησίᾳ σήμερον ἐβαπτίζοντο καὶ οἱ κατηχούμενοι, καὶ τῳόντι καταλληλοτάτη ἡ ἡμέρα αὕτη· διὸ καὶ ἀντὶ τοῦ Τρισαγίου ἐν τῇ λειτουργίᾳ ψάλλει ἡ ἐκκλησία πρὸς τοὺς βαπτισθέντας ἀποτεινομένη: «Ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε. Ἀλληλούια».

Αὔριον ἑορτάζεται ἡ Σύναξις τοῦ Προδρόμου Ἰωάννου, δικαίως, ὡς ὑπουργήσαντος εἰς τὴν τοῦ Κυρίου Βάπτισιν. Ὁ φόνος τοῦ Προδρόμου ὑπὸ τοῦ Ἡρώδου ἑορτάζεται ἄλλοτε. Σημειωτέον, περὶ τοῦ Ἰωάννου, ὅτι κατὰ τοὺς Εὐαγγελιστὰς ἐν τῇ ἐρήμῳ ἐβίου σκληραγωγούμενος, φορῶν κατὰ σάρκα μόνον τρίχινον ἔνδυμα καὶ τρώγων ἀκρίδας καὶ μέλι ἄγριον.

Τινὲς εἰκονογράφοι ζωγραφοῦσι τὸν Ἰωάννην μὲ πτέρυγας· ὑλικωτάτη καὶ ἄτοπος ἐξαντικειμένισις τοῦ παρὰ τοῖς προφήταις ρητοῦ «ἰδοὺ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου (πρόδρομον) πρὸ προσώπου σου τοῦ κατασκευάσαι τὴν ὁδόν σου».

(1881)

Η ΑΓΙΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΣ

ΜΕΓΑΛΗ ΔΕΥΤΕΡΑ

Ἰδού. Ἀναβαίνομεν εἰς Ἱεροσόλυμα, ὅπου θέλει λάβει καταστροφὴν τὸ ἐν Βηθλεὲμ ἀρχὴν λαβὸν μυστηριῶδες δρᾶμα. Ὡς εἰσαγωγὴν δὲ εἰς τὰ Πάθη τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ σήμερον μὲν μνείαν ποιούμεθα Ἰωσὴφ τοῦ Παγκάλου, τύπου τοῦ Σωτῆρος διὰ τὴν πραότητα. Ὁ Ὄρθρος ἐψάλη χθὲς τὸ ἑσπέρας. Σήμερον δὲ ψάλλεται ὁ Ὄρθρος τῆς Μ. Τρίτης, καθ᾿ ἣν μνημονεύονται αἱ Δέκα Παρθένοι. Νυμφίοι λέγονται αἱ Ἀκολουθίαι, διότι ψάλλεται τὸ «Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος ἔρχεται» κτλ. Ὁποίαν θερμὴν πίστιν εἶχον οἱ ὑμνογράφοι τῆς Ἐκκλησίας γράφοντες τὰ ποιητικώτατα τροπάρια! Πῶς ἐν αὐτοῖς διαγράφεται ἀπόψε ἡ καθαρότης τῆς καρδίας μεθ᾿ ἧς ὀφείλομεν νὰ ὑπαντήσωμεν τῷ Νυμφίῳ. Ἀξιοσημείωτος καὶ ἡ ἀπόψε ἀναγινωσκομένη τοῦ Εὐαγγελίου περικοπή, διότι ἄρχονται τὰ πονηρὰ διαβούλια τῶν Ἰουδαίων, ὧν ἤλεγχε ὁ Ἰησοῦς τὴν ἀσέβειαν, ὅπως τὸν ἐνοχοποιήσωσιν. Ἀλλ᾿ ὁ Σωτὴρ Οὐαὶ ὑμῖν μετ᾿ ἀγανακτήσεως δεκατετράκις ἀπέτεινε!

ΜΕΓΑΛΗ ΤΡΙΤΗ

Δύο ἡμέρας πρὸ τοῦ ἰουδαϊκοῦ Πάσχα παραγίνεται ὁ Σωτὴρ ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ Σίμωνος. Ἐκεῖ προσέρχεται γυνὴ ἁμαρτωλὸς μὲ ἀλάβαστρον πλῆρες μύρου καὶ κατέχεεν ἐπὶ τοὺς πόδας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ εἶτα ἀποσπογγίζει αὐτοὺς μὲ τὴν κόμην της. Τὴν αὐτὴν δὲ ἡμέραν οἱ Γραμματεῖς καὶ οἱ Φαρισαῖοι βλέποντες τὴν τοῦ λαοῦ πρὸς τὸν Ἰησοῦν εὔνοιαν αὐξάνουσαν συνεφώνησαν μετὰ τοῦ Ἰούδα, ὅπως ἀντὶ 30 ἀργυρίων τὸν παραδώσῃ αὐτοῖς.

Πόσον αἱ δύο πράξεις, ἡ τῆς πόρνης καὶ ἡ τοῦ Ἰούδα, ἀντιθέτως κεῖνται ἀλλήλαις! Ἐκείνη γυνὴ ἁμαρτωλός, ἀπεγνωσμένη διὰ τὸν βίον, βεβυθισμένη εἰς τὴν ἁμαρτίαν εὑρίσκει λιμένα σωτηρίας. Μειγνύει μύρον μετὰ δακρύων καὶ λυτροῦται τῆς δυσωδίας τῶν κακῶν. Κυλίεται τοῖς ποσὶ τοῦ Ἀγαθοῦ καὶ ἐν κλαυθμῷ ἀναβοᾷ ἐκμάσσουσα αὐτούς: «Μὴ ἀπώσῃ με, μηδὲ βδελύξῃ, Θεέ μου, ἀλλὰ δέξαι με μετανοοῦσαν, διάλυσον τὸ χρέος, ὡς κἀγὼ τοὺς πλοκάμους, ἀγάπησον φιλοῦσαν, τὴν δικαίως μισουμένην. Οἴμοι! ὅτι νύξ μοι ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας, ζοφώδης καὶ ἀσέληνος, πῶς ἀτενίσω σοι τῷ Δεσπότῃ; Μή μου τὰ δάκρυα παρίδῃς, ἀλλὰ σῶσόν με!» Ὢ πόση ἡ δύναμις τῶν δακρύων! Ὁ Σωτὴρ τὴν ἐσυγχώρησεν...

Ὢ τῆς Ἰούδα δὲ ἀθλιότητος! Ἐθεώρει τὴν ἁμαρτωλὸν φιλοῦσαν τοὺς πόδας καὶ ἐσκέπτετο δολίως τῆς προδοσίας τὸ φίλημα· ἐκείνη τοὺς πλοκάμους ἔλυε, καὶ οὗτος ὑπὸ πονηροῦ πνεύματος ἐδεσμεῖτο· μύρα ἐκείνη ἔφερεν, οὗτος δυσώδη κακίαν· ἥπλωσεν ἡ πόρνη τὰς τρίχας τῷ Δεσπότῃ, ἥπλωσε καὶ Ἰούδας τὰς χεῖρας τοῖς παρανόμοις· ἡ μὲν τοῦ λαβεῖν ἄφεσιν, ὁ δὲ τοῦ λαβεῖν ἀργύρια· ἡ μὲν ἔχαιρε κενοῦσα τὸ πολύτιμον μύρον, ὁ δὲ ἔσπευδε νὰ πωλήσῃ τὸν Ἀτίμητον· αὕτη τὸν Δεσπότην ἐπεγίνωσκεν, οὗτος τοῦ Δεσπότου ἐχωρίζετο· αὕτη ἠλευθεροῦτο, ἐκεῖνος ἐδουλοῦτο τῷ πάθει. Προδότης Ἰούδας. Ὁποίαν φρίκην προξενεῖ παντὶ ἡ παροιμιώδης μείνασα αὕτη φράσις!

Τῶν δύο δὲ τούτων πράξεων μνείαν τελεῖ ἡ Ἐκκλησία αὔριον Μ. Τετάρτην, ἧς ὁ Ὄρθρος ἀπόψε ψάλλεται. Κάλλιστα τῆς ἑσπέρας ταύτης τὰ τροπάρια· ἐν αὐτοῖς ἡ ἁμαρτωλὸς θαυμάζεται καὶ ἐπαινεῖται, ὁ δὲ Ἰούδας κατακρίνεται δι᾿ ἐκφράσεων ἀνταξίων τῆς προδοσίας, πρὸς διόρθωσιν τῶν ἁμαρτωλῶν. Ἐξέχει δὲ τὸ τροπάριον τῆς Κασσιανῆς «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή. . .» Ἦτο ἡ Κασσιανὴ κόρη ὡραία καὶ εὐγενὴς καὶ ποιήτρια. Ἀποτυχοῦσα νὰ συζευχθῇ τὸν αὐτοκράτορα Θεόφιλον ἐνεδύθη τὸ μοναχικὸν ἔνδυμα. Ἡμέραν τινὰ ἔγραφεν ἐν τῷ κελλίῳ της τὸ τροπάριον αὐτό. Ἀκούει κρότον βημάτων καὶ φεύγει· εἰσέρχεται Θεόφιλος καὶ ἀναγινώσκει τὸ τροπάριον ἀτελείωτον (μέχρι τῶν λέξεων «ἀποσμήξω (τοὺς πόδας) πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις»)· λαμβάνει τὸν κάλαμον καὶ προστίθησιν· «ὧν (ποδῶν) ἐν τῷ Παραδείσῳ Εὔα κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα τῷ φόβῳ ἐκρύβη», κτλ. μέχρι τέλους τοῦ τροπαρίου.

Δυστυχῶς τοῦτο δὲν ψάλλεται παντοῦ, ὡς δεῖ, κατανυκτικῶς, ἀλλὰ φωναῖς ἀτάκτοις!!

Σημειωτέον, ὅτι αὔριον Τετάρτῃ τελεῖται ἡ τελευταία Λειτουργία τῶν προηγιασμένων.

ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΤΑΡΤΗ

«Λάβετε, φάγετε, τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου. Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες· τοῦτό ἐστι τὸ αἷμά μου. Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν». Αὗταί εἰσιν αἱ λέξεις δι᾿ ὧν ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς συνέστησε τὴν Πέμπτην τὸ Μυστήριον τῆς Εὐχαριστίας. Παράδειγμα δὲ μεγίστης ταπεινώσεως ἀφῆκεν ἡμῖν πρὸ τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου νίψας τοὺς πόδας τῶν Μαθητῶν ὅλων, καὶ αὐτοῦ τοῦ Προδότου. Μετὰ τὸν Δεῖπνον ἔρχεται εἰς Γεθσημανῆ, καὶ κατ᾿ ἰδίαν παραλαβὼν Πέτρον καὶ Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην ἤρχισε λυπεῖσθαι καὶ ἀδημονεῖν· «περίλυπός ἐστιν ἡ ψυχή μου ἕως θανάτου» λέγει μὲ πόνον. Ἀπομακρύνεται ὀλίγον, γονυπετεῖ καὶ ἡ ἀγωνία του αὐξάνει καὶ ἱδρὼς τὸ πρόσωπόν του περιρρέει· πίπτει κατὰ πρόσωπον ἐπὶ τῆς γῆς καὶ προσεύχεται. «Πάτερ, εἰ δυνατόν, παρελθέτω ἀπ᾿ ἐμοῦ τὸ ποτήριον». Ἡ ἀδυναμία τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως νικᾷ κατὰ τὴν στιγμὴν αὐτήν. Ἐπανέρχεται καὶ εὑρίσκει κοιμωμένους τοὺς Μαθητάς· μετὰ πραότητος ἐλέγχει αὐτούς: «Σεῖς οἱ καυχώμενοι ὅτι εἶσθε ἕτοιμοι καὶ νὰ ἀποθάνετε χάριν ἐμοῦ, οὐδ᾿ ἐπὶ μίαν ὥραν ἰσχύσατε νὰ ἀγρυπνήσητε;».

Ἀλλ᾿ ἰδοὺ ἔφθασεν ὁ Προδότης, ὁ δοῦλος καὶ δόλιος, ὁ μαθητὴς καὶ ἐπίβουλος, ὁ φίλος καὶ διάβολος· ἀπέδωκεν ἀσπασμόν, παρέδωκε τὸν Χριστόν· καὶ ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν οὗτος ἠκολούθει. Δεδεμένος φέρεται εἰς τὸν ἀρχιερέα Ἄνναν. Ἐνταῦθα μετ᾿ ὀλίγον ἐρωτῶσι τὸν Πέτρον περὶ Ἐκείνου. Τρὶς οὗτος τὸν ἀρνεῖται! Μετανοεῖ ὅμως καὶ κλαίει. Ἀπὸ τοῦ Ἄννα φέρεται ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς εἰς τὸν Καϊάφαν, ὅπου ἀνακρίνεται καὶ περιφρονεῖται.

Τέσσαρα λοιπὸν ἑορτάζομεν τὴν αὔριον Πέμπτην, ἧς ὁ Ὄρθρος ἀπόψε ψάλλεται· Νιπτῆρα, Μ. Δεῖπνον, Προσευχὴν καὶ Προδοσίαν. Ἀντὶ τοῦ «Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος ἔρχεται» ἀπόψε καὶ αὔριον ψάλλεται τὸ ἑξῆς εἰς ἦχον σοβαρόν. «Ὅτε οἱ ἔνδοξοι μαθηταὶ ἐν τῷ νιπτῆρι τοῦ δείπνου ἐφωτίζοντο,  τότε Ἰούδας ὁ δυσσεβής, φιλαργυρίαν νοσήσας ἐσκοτίζετο» κτλ. Ὁ Κανὼν εἶναι ἔργον τοῦ ἐπιφανοῦς ὑμνογράφου Κοσμᾶ τοῦ μοναχοῦ, περιέχων ὑψηλὰς δογματικὰς ἐννοίας, περιστρεφομένας ἰδίως εἰς τὸ Μυστήριον τῆς Εὐχαριστίας. Τὴν πρωίαν τῆς αὔριον μετὰ τοῦ ἑσπερινοῦ συνάπτεται ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου· τὸ δὲ ἐκ τοῦ Ματθαίου μακρὸν Εὐαγγέλιον περιέχει τὰ συμβάντα ἀπὸ τοῦ Μ. Δείπνου μέχρι τῆς παραδόσεως τοῦ Ἰησοῦ. Κοινωνοῦντες οἱ χριστιανοὶ ὀφείλουσι νὰ προσεύχωνται: «Τοῦ Δείπνου σου τοῦ Μυστικοῦ σήμερον, Υἱὲ Θεοῦ, κοινωνόν με παράλαβε. Οὐ μὴ γὰρ τοῖς ἐχθροῖς σου τὸ μυστήριον εἴπω· οὐ φίλημα σοὶ δώσω, καθάπερ ὁ Ἰούδας· ἀλλ᾿ ὡς ὁ λῃστὴς ὁμολογῶ σοι, Μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου». Ἄριστα διαγράφουσι τὰ ἄνω γεγονότα τὰ ἑξῆς τροπάρια ψαλλόμενα ἀπόψε:

Μυσταγωγῶν σου, Κύριε, τοὺς μαθητάς, ἐδίδασκες λέγων· ὦ φίλοι, ὁρᾶτε, μηδεὶς ὑμᾶς χωρίσῃ μου φόβος· εἰ γὰρ πάσχω, ἀλλ᾿ ὑπὲρ τοῦ κόσμου. Μὴ οὖν σκανδαλίζεσθε ἐν ἐμοί· οὐ γὰρ ἦλθον διακονηθῆναι, ἀλλὰ διακονῆσαι, καὶ δοῦναι τὴν ψυχήν μου λύτρον ὑπὲρ τοῦ κόσμου· εἰ οὖν ὑμεῖς φίλοι μου ἐστέ, ἐμὲ μιμεῖσθε· ὁ θέλων πρῶτος εἶναι, ἔστω ἔσχατος· ὁ δεσπότης ὡς ὁ διάκονος· μείνατε ἐν ἐμοί, ἵνα βότρυν φέρητε.

Ὁ τρόπος σου δολιότητος γέμει, παράνομε Ἰούδα· νοσῶν γὰρ φιλαργυρίαν, ἐκέρδησας μισανθρωπίαν. Εἰ γὰρ πλοῦτον ἠγάπας, τί τῷ περὶ πτωχείας διδάσκοντι ἐφοίτας; εἰ δὲ καὶ ἐφίλεις, ἵνα τί ἐπώλεις τὸν Ἀτίμητον προδιδοὺς εἰς μιαιοφονίαν; Φρῖξον, ἥλιε, στέναξον ἡ γῆ καὶ κλονουμένη βόησον: Ἀνεξίκακε Κύριε, δόξα σοι.

Ὃν ἐκήρυξεν ἀμνὸν Ἡσαΐας, ἔρχεται ἐπὶ σφαγὴν ἑκούσιον, καὶ τὸν νῶτον δίδωσιν εἰς μάστιγας, τὰς σιαγόνας εἰς ῥαπίσματα, τὸ δὲ πρόσωπον οὐκ ἀπεστράφη ἀπὸ αἰσχύνης ἐμπτυσμάτων· θανάτῳ δὲ ἀσχήμονι καταδικάζεται· πάντα ὁ Ἀναμάρτητος ἑκουσίως καταδέχεται, ἵνα πᾶσι δωρήσηται τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ

Συλληφθεὶς ὁ Σωτὴρ ὁδηγεῖται πρὸς Ἄνναν καὶ Καϊάφαν τὴν νύκτα τῆς Πέμπτης· αὔριον δὲ λίαν πρωὶ ἄγεται πρὸς τὸν ρωμαῖον πραίτωρα Πιλᾶτον, ὅπως τὸν κρίνῃ. «Ἡ βασιλεία ἡ ἐμή», ἀπολογεῖται ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς, «οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου». «Ἐγὼ εἰς τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰς τοῦτο ἐλήλυθα εἰς τὸν κόσμον, ἵνα μαρτυρήσω ὑπὲρ τῆς ἀληθείας. Πᾶς ὁ ὢν ἐκ τῆς ἀληθείας ἀκούει μου τῆς φωνῆς». Ἰδοὺ ἐν ὀλίγοις τὸ ἔργον τοῦ Χριστοῦ ἐπὶ γῆς· ἡ κήρυξις τῆς ἀληθείας· ἡ ἀναγέννησις τοῦ κόσμου εἰς ζωὴν νέαν, φωτισμένην, ἐν ᾗ τὸ πρῴην σκότος τῆς πλάνης διελύθη. Ὁ Πιλᾶτος θέλει νὰ τὸν ἀθῳώσῃ, ἀλλὰ δειλιᾷ ἀπέναντι τῶν κραυγῶν τῶν Ἰουδαίων. Ἀχάριστα, ἀληθῶς, τέκνα τῶν φαγόντων τὸ μάννα ἐν τῇ ἐρήμῳ καὶ γογγυζόντων κατὰ τοῦ ἰδίου τροφέως! Εἶχον ἔτι τὴν βρῶσιν ἐν τῷ στόματι αὐτῶν, καὶ κατελάλουν τοῦ Θεοῦ οἱ ἀχάριστοι! «Λαός μου, λέγει αὐτοῖς ὁ Ἄκακος, τί ἐποίησά σοι ἢ τί σοι παρηνώχλησα; Τοὺς τυφλούς σου ἐφώτισα, τοὺς λεπρούς σου ἐκαθάρισα· σὲ ἠλέησα· διὰ τῆς διδασκαλίας μου σὲ παρηγόρησα ἐκ τῆς ἀθλίας καταστάσεως ἐν ᾗ διέκεισο. Τί ἄλλο σοὶ ἐδίδαξα εἰμὴ τὴν ἀγάπην; Λαός μου, τί ἐποίησά σοι καὶ τί μοι ἀνταπέδωκας; ἀντὶ τοῦ μάννα, χολήν· ἀντὶ τοῦ ὕδατος ὄξος· ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με, σταυρῷ με προσηλώσατε!»

Ὁ Πιλᾶτος τὸν παρέδωκεν αὐτοῖς, ἀφοῦ τὸν ἐμαστίγωσεν. Ἐκεῖνοι τὸν ἐκδύουν, τὸν περιπαίζουν ὡς ψευδοβασιλέα μὲ χλαμύδα καὶ σκῆπτρον ἀπὸ κάλαμον καὶ στέφανον ἀπὸ ἀκάνθας· «Χαῖρε, ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων» τὸν εἰρωνεύονται. Τίς δύναται νὰ ἐκδιηγηθῇ τοὺς ἐμπαιγμούς, τὰ ραπίσματα, τὰς ὕβρεις, τοὺς γέλωτας, ὅσα ὁ Ἄκακος ὑπέστη; Τὸν φορτώνουσι τέλος καὶ τὸν Σταυρόν του, καὶ τὸν ἀναβιβάζουσιν εἰς τὸν Γολγοθᾶν.

Πρὸς μείζονα ἐξευτελισμόν, μετὰ δύο κακούργων τὸν σταυροῦσι. Διψᾷ καὶ τὸν ποτίζουσιν ὄξος καὶ χολήν. Ἀλλ᾿ ἐκεῖνος «Πάτερ, λέγει, ἄφες αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην»! Τοὺς συγχωρεῖ· μὴ δὲν τοὺς συνεχώρησε καθ᾿ ὅλον του τὸν βίον, ὅστις οὐδὲν ἄλλο ἦτο ἢ συνεχὴς σταυρός;

Ὥρα 3 ἐσταυρώθη ὁ Σωτὴρ κατὰ τὴν ἑβραϊκὴν χρονολογίαν, δηλ. 9 π.μ. καθ᾿ ἡμᾶς (τῆς Παρασκευῆς)· ἀπὸ 6 - 9 (δηλ. 12 μ. - 3 μ.μ. καθ᾿ ἡμᾶς) σκότος ἐπῆλθε ἐφ᾿ ὅλην τὴν γῆν. Περὶ ὥραν 9 ἀνακράζει ὁ Ἰησοῦς: Ἠλί, Ἠλί, λαμὰ σαβαχθανί, τὸ ὁποῖον σημαίνει εἰς τὴν συροχαλδαϊκὴν γλῶσσαν (ἥτις τότε ἦτο ἐν χρήσει ἐν Ἰουδαίᾳ καὶ ἣν μετεχειρίσθη συνεπῶς ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς ὁμιλῶν) «Θεέ μου, Θεέ μου, διατί μὲ ἐγκαταλείπεις;» Καὶ ἐξέπνευσε.

Ἡ ἱστορία τῶν Παθῶν περιέχεται ἐν τῇ ἀκολουθίᾳ τῆς ἑσπέρας ταύτης. Ἐκ τῶν 12 ἀναγινωσκομένων Εὐαγγελίων, διακρίνεται ἰδίως τὸ Α´ λεγόμενον Διαθήκη. Τί ἕτερον εἶχεν ὁ Ἰησοῦς νὰ συστήσῃ ἐν τῇ τελευταίᾳ μακρᾷ ὁμιλίᾳ πρὸς τοὺς μαθητάς του εἰ μὴ τὴν ἐντολὴν τῆς ἀγάπης πρὸς ἀλλήλους; Ἀκούσατέ την μετὰ προσοχῆς ἀπόψε τὴν ὁμιλίαν αὐτὴν τὴν θείαν! Μεταξὺ τῶν Εὐαγγελίων ψάλλονται διάφορα τροπάρια, ὡραῖα, κατανυκτικώτατα.  Πρὸ τοῦ Εὐαγγελίου, ἐν ᾧ ἱστορεῖται ἡ σταύρωσις, ψάλλεται, λιτανευομένου τοῦ Ἐσταυρωμένου, τὸ συγκινητικώτατον «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας».

Συνιστῶμεν τῷ κλήρῳ τάξιν εἰς τὴν ἀκολουθίαν, τῷ δὲ λαῷ εὐλάβειαν. Τοῖς δ᾿ ἐπιτρόποις τῶν ναῶν ὀλιγωτέραν, εἰ δυνατόν, ἀνησυχίαν καὶ δραστηριότητα εἰς τὴν ὑπὲρ τοῦ ναοῦ χρηματολογίαν!... Ἓν ἄτοπον ἐπίσης δὲν ἠδυνήθημεν ποτὲ νὰ νοήσωμεν, τὸ νὰ προσκολλῶνται ὑπὸ τῶν πιστῶν κηρία ἐπ᾿ αὐτοῦ τοῦ Σταυροῦ. Τοῦτο εἶναι ἀνευλάβεια πρὸς τὸ θεῖον ἐκεῖνο σημεῖον, καὶ ἀκαλαισθησία καὶ σχεδὸν ρυπαρότης!

Σημ.: Εὐχαριστοῦμεν τῷ κ. Πζ., ἀφοῦ ἐνόμισεν ἀναγκαῖον νὰ διορθώσῃ τὸ περὶ τῆς συνεχείας τοῦ τροπαρίου τῆς Κασσιανῆς λάθος. Τῳόντι, ἡμεῖς οἱ νέοι πάντοτε διδασκόμεθα παρὰ τῶν γερόντων. Ἡ περαιτέρω ὅμως δικαιολογία ὅτι ὁ Θεόφιλος δὲν ἠδύνατο, ἅτε ἄρρην, νὰ γράψῃ «μή με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς» εἶναι ἀπαράδεκτος καίτοι ἀστεία καὶ εὐφυής. Ὁ γράψας τὰς λέξεις ἐκείνας, εἴτε ἀρσενικὸς ἦν εἴτε θηλυκός, δὲν ἠδύνατο ἢ θῆλυ νὰ δηλώσῃ τὸ λαλοῦν πρόσωπον, διότι τοῦτο ἦτο ἡ ἁμαρτωλὴ γυνή, αὐτῆς δὲ μόνης ἦσαν οἱ λόγοι καὶ ὄχι τοῦ ποιήσαντος. Οἱ λόγοι εἶναι συνέχεια τοῦ ἀνωτέρω «Οἴμοι, λέγουσα, ὅτι νὺξ» κτλ. Μὴ οἱ τὰ ἄλλα τροπάρια ποιήσαντες πρέπει νὰ ἦσαν γυναῖκες, διότι γράφουσι «δέξαι με τὴν τάλαιναν», «δέξαι με μετανοοῦσαν»; Μὴ ὁ Κοσμᾶς, ὁ Ἰωσήφ, ὁ Δαμασκηνὸς δέν ἔγραψαν τροπάρια, ἐν οἷς γυνὴ ὁμιλεῖ ὡς ἀφ᾿ ἑαυτῆς ἡ δούλη σου καὶ τὰ ὅμοια;

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

«Πᾶσα ἡ κτίσις ἠλλοιοῦτο φόβῳ θεωροῦσά σε ἐν σταυρῷ κρεμάμενον, Χριστέ· ὁ ἥλιος ἐσκοτίζετο καὶ γῆς τὰ θεμέλια συνεταράσσετο· τὰ πάντα συνέπασχον τῷ τὰ πάντα κτίσαντι».

«Ὤ! πῶς ἡ παράνομος συναγωγὴ τὸν βασιλέα τῆς κτίσεως κατεδίκασε θανάτῳ, μὴ αἰδεσθεῖσα τὰς εὐεργεσίας, ἃς ἀναμιμνῄσκων, προησφαλίζετο λέγων· λαός μου, τί ἐποίησα ὑμῖν καὶ τί ἀμνημονεῖτέ μου;» Δὲν ἠδυνάμεθα νὰ περιγράψωμεν τὴν σήμερον ἡμέραν καλύτερον τῶν ἀνωτέρω ἐκκλησιαστικῶν ᾀσμάτων τῆς σήμερον. Μεγάλη καὶ λίαν σεβαστὴ διὰ τὸν χριστιανὸν ὀφείλει νὰ ᾖ, διότι εἶναι ἡμέρα τῆς Σταυρώσεως τοῦ θεμελιωτοῦ τῆς θρησκείας ἡμῶν. Αἱ ὧραι καὶ ὁ ἑσπερινὸς τῆς σήμερον πρωίας καὶ ὁ Ἐπιτάφιος Θρῆνος τῆς ἑσπέρας (ὄρθρος τοῦ Μ. Σαββάτου) τὴν Σταύρωσιν καὶ Ταφὴν ἔχουσι θέμα. Ὡς χθὲς εἴπομεν, περὶ ὥραν 3 μ.μ. τῆς σήμερον ἐξέπνευσεν ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ ὁ Ἰησοῦς. Ἑσπέρας ἔτρωγον τὸ Πάσχα οἱ Ἰουδαῖοι, ἡ δὲ αὔριον ἦν μεγάλη ἑορτή. Ἐπειδὴ δὲ δὲν ἥρμοζε νὰ μένωσι κρεμάμενοι κακοῦργοι, ἐζητήθη ἡ ἐπίσπευσις τοῦ θανάτου αὐτῶν διὰ τῆς συντριβῆς τῶν σκελῶν. Τῶν συσταυρωθέντων κακούργων πράγματι συνετρίβησαν τὰ σκέλη· ὁ Ἰησοῦς ὅμως εἶχεν ἤδη ἀποθάνει. Οἱ μαθηταὶ Ἰωσὴφ καὶ Νικόδημος ἐζήτησαν τὸν νεκρὸν παρὰ τοῦ Πιλάτου καὶ λαβόντες ἔθαψαν εἰς μνημεῖον νέον, λελαξευμένον εἰς τὸν βράχον, ἀφοῦ μετὰ ἀρωμάτων καὶ μύρων τὸν ἐτύλιξαν. Τὸν τάφον ἐσφράγισεν ὁ Πιλᾶτος, κατὰ συμβουλὴν τῶν Ἰουδαίων, καὶ κουστωδία ἐτέθη εἰς φύλαξιν αὐτοῦ.

Λειτουργία σήμερον δὲν τελεῖται. Ἡ λειτουργία εἶναι ἀνάμνησις τῆς Σταυρώσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀλλὰ σήμερον ἑορτάζομεν αὐτὴν τὴν Σταύρωσιν, αὐτὸ τὸ χυθὲν αἷμα ἐπὶ σταυροῦ· ὥστε ἀνάμνησιν θὰ ἦτο ἄτοπον νὰ τελῶμεν. Πρωίας μὲν ἀναγινώσκονται αἱ τέσσαρες Ὧραι (Α´, Γ´, Ϛ´ καὶ Θ´). Σύγκεινται ἀπὸ ἀνάγνωσιν ψαλμῶν τοῦ Δαυὶδ καταλλήλων τῇ ἡμέρᾳ, τροπαρίων, προφητειῶν, ἀποστόλων καὶ εὐαγγελίων ἐξ ἑκάστου Εὐαγγελιστοῦ. Τὰ τροπάριά εἰσιν, ὡς ὅλα τὰ τῆς ἑβδομάδος, λαμπρὰ καὶ κατανυκτικά. Εἶτα ψάλλεται ὁ ἑσπερινός· τὸ εὐαγγέλιον αὐτοῦ εἶναι ἀνακεφαλαίωσις τῶν ἀπὸ τοῦ συμβουλίου τῶν ἀρχιερέων μέχρι τῆς Ταφῆς.

Ἀμίμητον κάλλος ἔχουσι τὰ ἑξῆς τροπάρια, ὅτε λιτανεύεται ὁ Ἐπιτάφιος: «Ὅτε ἐν τῷ τάφῳ τῷ καινῷ ὑπὲρ τοῦ παντὸς κατετέθης, ὁ Λυτρωτὴς τοῦ παντός, ᾍδης ὁ παγγέλαστος, ἰδών σε ἔπτηξεν· οἱ μοχλοὶ συνετρίβησαν, ἐθλάσθησαν πύλαι, μνήματα ἠνοίχθησαν, νεκροὶ ἀνίσταντο· τότε ὁ Ἀδὰμ εὐχαρίστως, χαίρων ἀνεβόα σοι· Δόξα τῇ συγκαταβάσει σου, φιλάνθρωπε». «Σέ, τὸν ἀναβαλλόμενον τὸ φῶς ὥσπερ ἱμάτιον, καθελὼν Ἰωσὴφ ἀπὸ τοῦ ξύλου σὺν Νικοδήμῳ, καὶ θεωρήσας νεκρόν, γυμνόν, ἄταφον, εὐσυμπάθητον θρῆνον ἀναλαβών, ὀδυρόμενος ἔλεγεν· οἴμοι, γλυκύτατε Ἰησοῦ, ὃν πρὸ μικροῦ ὁ ἥλιος ἐν Σταυρῷ κρεμάμενον θεασάμενος, ζόφον περιεβάλλετο, καὶ ἡ γῆ τῷ φόβῳ ἐκυμαίνετο καὶ διερρήγνυτο ναοῦ τὸ καταπέτασμα· ἀλλ᾿ ἰδοὺ νῦν βλέπω σε δι᾿ ἐμὲ ἑκουσίως ὑπελθόντα θάνατον. Πῶς σε κηδεύσω, Θεέ μου; ἢ πῶς σινδόσιν εἰλήσω; Ποίαις χερσὶ δὲ προσψαύσω τὸ σὸν ἀκήρατον σῶμα; ἢ ποῖα ᾄσματα μέλψω τῇ σῇ ἐξόδῳ, Οἰκτίρμον; Μεγαλύνω τὰ πάθη σου, ὑμνολογῶ καὶ τὴν ταφήν σου, σὺν τῇ ἀναστάσει κραυγάζων, Κύριε Δόξα σοι».

Τῆς ἑσπέρας ὁ Ἐπιτάφιος Θρῆνος εἶναι ὄρθρος τῆς αὔριον. Ἀπ᾿ ἀρχῆς μέχρι τέλους εἶναι (μετὰ τὴν τοῦ Πάσχα) ἡ λαμπροτέρα ἀκολουθία τοῦ ἔτους. Ὁ κανὼν ποίημα τοῦ ἐπιφανοῦς Κοσμᾶ καὶ Μάρκου τοῦ Ὑδροῦντος, οἱ εἱρμοὶ ποίημα τῆς Κασσιανῆς.

Οἱ ἑξῆς ὑπερέχουσι: «Θεοφανείας σου, Χριστέ, τῆς πρὸς ἡμᾶς συμπαθῶς γενομένης, Ἡσαΐας φῶς ἰδὼν ἀνέσπερον, ἐκ νυκτὸς ὀρθρίσας ἐκραύγαζεν. Ἀναστήσονται οἱ νεκροί, καὶ ἐγερθήσονται οἱ ἐν τοῖς μνημείοις, καὶ πάντες οἱ ἐν τῇ γῇ ἀγαλλιάσονται». «Ἔκστηθι φρίττων, οὐρανέ, καὶ σαλευθήτωσαν τὰ θεμέλια τῆς γῆς· ἰδοὺ γὰρ ἐν νεκροῖς λογίζεται ὁ ἐν Ὑψίστοις οἰκῶν καὶ τάφῳ σμικρῷ ξενοδοχεῖται· ὃν παῖδες εὐλογεῖτε, ἱερεῖς ἀνυμνεῖτε, λαὸς ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας». «Κύματι θαλάσσης τὸν κρύψαντα πάλαι διώκτην τύραννον, ὑπὸ γῆν ἔκρυψαν τῶν σεσωσμένων οἱ παῖδες· ἀλλ᾿ ἡμεῖς ὡς αἱ νεάνιδες τῷ Κυρίῳ ᾄσωμεν, ἐνδόξως γὰρ δεδόξασται». - Ὑπερβάλλουσι δὲ κατὰ τὸ ποιητικὸν καὶ θρηνῶδες τοῦ ὕφους τὰ ἐγκώμια, διαιρούμενα εἰς 3 στάσεις καὶ ἀρχόμενα διὰ τοῦ γνωστοῦ: «Ἡ ζωὴ ἐν τάφῳ κατετέθης. . .». Μετὰ τὰ ἐγκώμια ψάλλονται οἱ Αἶνοι καὶ τέλος ἡ δοξολογία, καθ᾿ ἣν λιτανεύεται ὁ Ἐπιτάφιος.

ΜΕΓΑ ΣΑΒΒΑΤΟΝ

«Σήμερον συνέχει τάφος τὸν συνέχοντα παλάμῃ τὴν κτίσιν· καλύπτει λίθος τὸν καλύψαντα ἀρετῇ τοὺς οὐρανούς· ὑπνοῖ ἡ ζωὴ καὶ ᾍδης τρέμει καὶ Ἀδὰμ τῶν δεσμῶν ἀπολύεται». Ἐὰν πάσης τῆς Τεσσαρακοστῆς μείζων ἐστὶν ἡ Μ. Ἑβδομάς, ὅμως τῆς Μ. Ἑβδομάδος μεῖζον τὸ ἅγ. Σάββατον· ἐν αὐτῷ ἑορτάζομεν τὴν ἐν τῷ τάφῳ ἀνάπαυσιν τοῦ Σώματος τοῦ Λυτρωτοῦ. Διὰ τοῦτο ἀρχαιόθεν ἡ Ἐκκλησία αὐστηροτάτην νηστείαν παραγγέλλει· «Σάββατον καὶ Κυριακὴν νηστεία οὐ γίνεται, λέγουσιν οἱ κανόνες, πλὴν τοῦ ἑνὸς καὶ μόνου». Τινὲς τῶν ἀρχαίων χριστιανῶν δὲν μετελάμβανον οὐδόλως τροφῆς τὸ Μ. Σάββατον· κατ᾿ αὐτὸ ἐβαπτίζοντο ἄλλοτε οἱ κατηχούμενοι· δι᾿ ὅλης τῆς νυκτὸς δὲ ἐτελεῖτο παννυχίς.

Πρωὶ ψάλλεται ὁ ἀναστάσιμος ἑσπερινός, ἐν ᾧ 15 ἀναγνώσματα (Προφητεῖαι) ἀναγινώσκονται, μεθ᾿ ἃ ὁ ὕμνος τῶν Τριῶν Παίδων: «Τὸν Κύριον ὑμνεῖτε καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας»· μετὰ δὲ τὸν Ἀπόστολον τὸ «Ἀνάστα ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν, ὅτι σὺ κατακληρονομήσεις ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι». Τότε ὁ ἱερεὺς σκορπίζει ἐν τῷ ναῷ δάφνας ἢ ἄνθη· τότε κωδωνοκρουσίαι, τότε κανονοβολισμοί, εἰς σημεῖον χαρᾶς διὰ τὸ προανάκρουσμα τῆς Ἀναστάσεως. Μετὰ τὸ περὶ τῆς Ἀναστάσεως Εὐαγγέλιον τοῦ Ματθαίου ἐξακολουθεῖ ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου. Ἀντὶ τοῦ «Οἱ τὰ Χερουβὶμ» ψάλλεται ὁ ἑξῆς ἀρχαιότατος χερουβικὸς ὕμνος: «Σιγησάτω πᾶσα σὰρξ βροτεία καὶ στήτω μετὰ φόβου καὶ τρόμου καὶ μηδὲν γήινον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω· ὁ γὰρ βασιλεὺς τῶν βασιλευόντων καὶ Κύριος τῶν κυριευόντων προσέρχεται σφαγιασθῆναι καὶ δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς· προηγοῦνται δὲ τούτου οἱ χοροὶ τῶν Ἀγγέλων μετὰ πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας, τὰ πολυόμματα Χερουβὶμ καὶ τὰ ἑξαπτέρυγα Σεραφίμ, τὰς ὄψεις καλύπτοντα καὶ βοῶντα τὸν ὕμνον, Ἀλληλούια».

Πρὸς ἐξήγησιν τινῶν τῆς Ἱερᾶς Ἱστορίας προσθέτομεν τάδε: Τὰ μύρα μεθ᾿ ὧν ἐνεταφιάσθη τὸ σῶμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἦσαν τοιαῦτα τότε, ὥστε προσεκολλῶντο μετὰ τῆς σινδόνης τῷ νεκρῷ σώματι. Ὁ τάφος τοῦ Κυρίου δὲν ἦτο ὡς οἱ σημερινοί, ἀλλὰ μέγας, σπηλαιοειδὴς καὶ λελαξευμένος ἐν τῷ βράχῳ. Τοιοῦτοι συνήθως ἦσαν τότε οἱ τάφοι. Οὕτως ἐξηγοῦνται αἱ ἐκφράσεις τῶν Εὐαγγελιστῶν: «θύρα τοῦ μνημείου, εἰσῆλθον εἰς τὸ μνημεῖον, ἐξῆλθον» κτλ. - Κουστωδία (τοῦ τάφου) εἶναι λέξις λατινικὴ (custos = φύλαξ). - Τινὰ τῶν σωζομένων Ἀποκρύφων Εὐαγγελίων λεγομένων, ἅτινα ἦσαν ἔργα τῶν αἱρετικῶν τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, ποιητικώτατα περιγράφουσι τὴν εἰς ᾍδου Κάθοδον τοῦ Ἰησοῦ, τὴν ὑποδοχὴν ἣν τῷ ἔκαμον ἐκεῖ οἱ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εὐσεβεῖς, τὴν χαράν, τοὺς λόγους των καὶ τὰ ὅμοια. Αἱ τρεῖς ἡμέραι, καθ᾿ ἃς ἔμεινεν ἐν τῷ τάφῳ ὁ Σωτήρ, ἀριθμοῦνται ὡς ἑξῆς: Ἐπειδὴ ἐν τῇ θ´ ὥρᾳ (3 μ.μ.) τῆς Παρασκευῆς ἀπέθανεν, ἀριθμεῖται πρώτη μὲν ἡ Παρασκευή· δευτέρα τὸ Σάββατον ὁλόκληρον· τρίτη ἡ Κυριακή, καθ᾿ ἣν, ἀρχομένης τῆς πρωίας, ἀνηγγέλθη ταῖς γυναιξὶν ἡ Ἀνάστασις. - Ἐπιβάλλουσαι εἶναι αἱ τελούμεναι τελεταὶ σήμερον καὶ αὔριον ἐν Ἱεροσολύμοις ἐν τῷ Ἁγίῳ Τάφῳ, ὑπὸ τῶν χριστιανῶν τῶν διαφόρων ὁμολογιῶν.

Η ΖΩΗΦΟΡΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ

Ἐπὶ τῆς θείας ἐκείνης φυλακῆς ὁ θεηγόρος προφήτης Ἀββακοὺμ στήτω μεθ᾿ ἡμῶν καὶ δεικνύτω φαεσφόρον ἄγγελον διαπρυσίως ἡμῖν λέγοντα: «Σήμερον σωτηρία τῷ κόσμῳ, ὅτι ἀνέστη Χριστὸς ὡς παντοδύναμος· αὕτη εἶναι ἡ ἡμέρα ἣν ἐποίησεν ὁ Κύριος, ἀγαλλιασώμεθα καὶ εὐφρανθῶμεν ἐν αὐτῇ· λαμπρυνθῶμεν τῇ πανηγύρει· ἀλλήλους περιπτυξώμεθα καὶ δῶμεν ἀλλήλοις τὸν ἀδελφικὸν ἀσπασμόν», διότι ἀπὸ τοῦδε εἴμεθα πάντες ἀδελφοί, τέκνα ἀγαπητὰ τοῦ αὐτοῦ πατρός. Ἡ ἔχθρα δὲν χωρίζει πλέον ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ Θεοῦ· ὁ τοῦ Σωτῆρος θάνατος διήλλαξεν ἡμᾶς, ἐκ δὲ τοῦ τάφου Αὐτοῦ ἀνέτειλεν ἀγάπη, νέα πνευματικὴ ζωή.

Σεισμὸς συνοδεύει τὴν Ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου. Αἱ μυροφόροι γυναῖκες ἔρχονται ὄρθρου βαθέος, ὅπως προσφέρωσι μύρα. Ὁ Ἄγγελος εὐαγγελίζεται αὐταῖς τὴν Ἀνάστασιν. «Τί ζητεῖτε τὸν ζῶντα μετὰ τῶν νεκρῶν; τὸν ἄφθαρτον ἐν τῇ φθορᾷ; Ἠγέρθη· ἴδε ὁ τόπος ὅπου ἔθηκαν αὐτόν». Πεφοβισμέναι φεύγουσιν· ἀλλὰ καθ᾿ ὁδὸν ἡ γλυκεῖα φωνὴ τοῦ Ἰησοῦ Χαίρετε προσαγορεύει αὐτάς. Πόσον παρήγορον ἦτο τὸ Χαίρετε τοῦτο διὰ τὸ φῦλον τὸ πρῶτον ἀκοῦσαν «ἐν λύπαις τέξῃ τέκνα»!

Ἡ Ἐκκλησία δικαίως ἐθεώρησεν ἀπὸ τῆς συστάσεως τὴν ἑορτὴν ὡς βασίλισσαν τῶν ἡμερῶν ἡμέραν, ὡς ἑορτὴν ἑορτῶν καὶ πανήγυριν πανηγύρεων. Διὰ τοῦτο ἀνέκαθεν ἐπεκράτησε λαμπαδηφορία, ὑποδηλοῦσα τὸν ἐκ τοῦ τάφου ἀνατείλαντα ἥλιον ὡς τὴν λαμπρότητα τοῦ φωτὸς τοῦ Χριστοῦ, ἀσπασμός, ὡς δήλωσις τῆς ἀρρήτου πνευματικῆς χαρᾶς, διαλλαγὴ πρὸς τοὺς ἐχθρούς, φαιδρότης, καθαρὰ ἐνδυμασία, κατάλυσις τῆς νηστείας, ἐπισκέψεις καὶ τὰ ὅμοια, καθιστῶντα ὄντως λαμπρὰν τὴν ἑορτήν. «Εἴ τις εὐσεβὴς καὶ φιλόθεος, ἀπολαυέτω τῆς καλῆς ταύτης καὶ λαμπρᾶς πανηγύρεως· εἴ τις δοῦλος εὐγνώμων, εἰσελθέτω χαίρων εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου αὐτοῦ».

«Πλούσιοι καὶ πένητες μετ᾿ ἀλλήλων χορεύσατε· ἐγκρατεῖς καὶ ῥᾴθυμοι τὴν ἡμέραν τιμήσατε· νηστεύσαντες καὶ μὴ νηστεύσαντες εὐφράνθητε σήμερον». Μὲ τοὺς λόγους τούτους ἡ χρυσῆ τοῦ Ἰωάννου γλῶσσα χαιρετίζει τὸ χριστεπώνυμον πλήρωμα.

Σύντομος ἡ τοῦ Πάσχα ἀκολουθία, ἀλλ᾿ ὁποῖον τὸ κάλλος αὐτῆς! Ὁ ἀπαράμιλλος ὑμνογράφος Ι. Δαμασκηνὸς ἐν τῷ Κανόνι τοῦ Πάσχα ἠνθολόγησεν ὅλα τὰ ἄνθη τῶν Πατέρων τῶν ἐπὶ τῆς Ἀναστάσεως γραψάντων. Λαμπρῶς ἄρχεται διὰ τοῦ «Ἀναστάσεως ἡμέρα· λαμπρυνθῶμεν λαοί· Πάσχα, Κυρίου Πάσχα· ἐκ γὰρ θανάτου πρὸς ζωὴν καὶ ἐκ γῆς πρὸς οὐρανὸν Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμᾶς διεβίβασεν ἐπινίκιον ᾄδοντας».

Ἀλλὰ δίκαιον εἶναι ἵνα μὴ στερήσωμεν τοὺς φίλους ἀναγνώστας τῶν ἐκλεκτοτέρων κἂν ἐδεσμάτων τῆς πνευματικῆς τραπέζης τοῦ Δαμασκηνοῦ, ὅστις ἐξακολουθεῖ: «Νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανός <τε> καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια· ἑορταζέτω γοῦν πᾶσα κτίσις τὴν ἔγερσιν Χριστοῦ, ἐν ᾗ ἐστερέωται». - «Ὡς ὄντως ἱερὰ καὶ πανέορτος αὕτη ἡ σωτήριος νὺξ καὶ φωταυγὴς τῆς λαμπροφόρου ἡμέρας, τῆς ἐγέρσεως οὖσα προάγγελος, ἐν ᾗ τὸ ἄχραντον φῶς ἐκ τάφου σωματικῶς πᾶσιν ἐξέλαμψεν». «Αὕτη ἡ κλητὴ καὶ ἁγία ἡμέρα, ἡ μία τῶν Σαββάτων, ἡ βασιλὶς καὶ κυρία, ἑορτὴ ἑορτῶν καὶ πανήγυρις ἐστὶ πανηγύρεων, ἐν ᾗ εὐλογοῦμεν Χριστὸν εἰς τοὺς αἰῶνας». - Τὴν δὲ Ἐκκλησίαν προσφωνεῖ οὕτω: «Φωτίζου, φωτίζου, ἡ νέα Ἱερουσαλήμ· ἡ γὰρ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνέτειλε· χόρευε νῦν καὶ ἀγάλλου Σιών· σὺ δὲ ἁγνὴ τέρπου Θεοτόκε ἐν τῇ ἐγέρσει τοῦ τόκου σου».

Τὸ δὲ σύντομον «Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν θανάτῳ θάνατον πατήσας, καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι ζωὴν χαρισάμενος» ὁπόσην ζωὴν περιέχει!

Παντὸς δὲ ἡ καρδία σκιρτᾷ ὑπὸ πνευματικῆς ἀγαλλιάσεως, ὅταν ἀκούῃ «Πάσχα ἱερὸν ἡμῖν σήμερον ἀναδέδεικται· Πάσχα καινόν, ἅγιον· Πάσχα μυστικόν· Πάσχα πανσεβάσμιον· Πάσχα Χριστὸς ὁ λυτρωτής· Πάσχα ἄμωμον· Πάσχα μέγα· Πάσχα τῶν πιστῶν· Πάσχα τὸ πύλας ἡμῖν τοῦ παραδείσου ἀνοῖξαν· Πάσχα πάντας ἁγιάζον πιστούς».

«Πάσχα τὸ τερπνόν· Πάσχα, Κυρίου Πάσχα· Πάσχα πανσεβάσμιον ἡμῖν ἀνέτειλε· Πάσχα, ἐν χαρᾷ ἀλλήλους περιπτυξώμεθα· ὦ Πάσχα λύτρον λύπης· καὶ γὰρ ἐκ τάφου σήμερον, ὥσπερ ἐκ παστοῦ ἐκλάμψας Χριστός, τὰ γύναια χαρᾶς ἔπλησε λέγων, κηρύξατε Ἀποστόλοις».

Ἐπισφραγίζει δὲ ταῦτα τὸ ἑξῆς Δοξαστικόν, εἰλημμένον ἐκ τῆς ἀρχῆς τοῦ πανηγυρικοῦ λόγου τοῦ Θεολόγου Γρηγορίου· «Ἀναστάσεως ἡμέρα καὶ λαμπρυνθῶμεν τῇ πανηγύρει, καὶ ἀλλήλους περιπτυξώμεθα· εἴπωμεν ἀδελφοὶ καὶ τοῖς μισοῦσιν ἡμᾶς· συγχωρήσωμεν πάντα τῇ ἀναστάσει, καὶ οὕτω βοήσωμεν· Χριστὸς ἀνέστη» κτλ.

(1881)

Η ΕΒΔΟΜΑΣ ΤΗΣ ΔΙΑΚΑΙΝΗΣΙΜΟΥ

Ἀπὸ τῆς σήμερον, ἢ μᾶλλον ἀπὸ τῆς χθές, ἀρχίζει ἡ ἑβδομὰς τῆς Διακαινησίμου ἢ Ἑβδομὰς Νέα. Οὕτω δὲ καλεῖται, διότι εἰς τὴν ἀρχαιότητα τὸ Πάσχα ἐβαπτίζοντο οἱ κατηχούμενοι, ὡς εἴπομεν προχθές, καὶ οὕτως ἤρχιζε δι᾿ αὐτοὺς καὶ τὴν Ἐκκλησίαν νέα χριστιανικὴ περίοδος καὶ ἐποχή. Οἱ Λατῖνοι τὴν ἔλεγον ἑβδομάδα in albis (ἐν λευκοῖς), διότι οἱ βαπτιζόμενοι ἐνεδύοντο κατὰ τὸν τύπον λευκὰ ἐνδύματα, εἰς δήλωσιν τῆς ψυχικῆς καθαρότητος.

Πάσχα εἶναι ἀραμαϊκὴ λέξις, ἑβραϊστὶ δὲ λέγεται Πεσάχ, σημαίνει δὲ διάβασις καὶ ἀναφέρεται εἰς τὴν διήγησιν τῆς Π.Δ., καθ᾿ ἣν οἱ Ἑβραῖοι διέβησαν τὴν Ἐρυθρὰν Θάλασσαν καὶ ἠλευθερώθησαν τῶν Αἰγυπτίων. Γνωστὸν δὲ ὅτι πρὸ τῆς διαβάσεως ἑώρτασαν τὸ Πάσχα.

Περὶ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα διαφωνία ὑπῆρχεν ἐν τῇ ἀρχαιότητι, τῆς Ἀνατολῆς ἑορταζούσης, κατὰ τὸν τύπον τῆς ἐν Ἐφέσῳ Ἐκκλησίας, (ὅπου ὁ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐδίδαξε), κατὰ τὴν ἡμέραν τοῦ Ἰουδαϊκοῦ Πάσχα, τὴν 14 τοῦ μηνὸς Νισάν· (ὁ Νισὰν συμπίπτει μεταξὺ Μαρτίου καὶ Ἀπριλίου καθ᾿ ἡμᾶς), ἐνῷ ἡ Δύσις δὲν ἀνεγνώριζε τὸν τρόπον τοῦτον τῆς ἑορτῆς. Τὸ πρᾶγμα ὡρίσθη ἐν τῇ α´ Οἰκουμ. Συνόδῳ (325 μ.Χ.), καθ᾿ ἣν ἡ ἑορτὴ ἐτέθη τὴν α´ Κυριακὴν μετὰ τὴν πανσέληνον τῆς ἐαρινῆς ἰσημερίας.

Ἡ Κυριακὴ ἀρχῆθεν ἐλέγετο πρώτη σαββάτων ἢ μία σαββάτων· ἦτο ἡ πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος. Κυριακὴν ὠνόμασαν οἱ χριστιανοὶ (ἡμέραν τοῦ Κυρίου), καθ᾿ ἣν ἡ Ἀνάστασίς του ἑορτάζεται. Κατὰ τὸν Ἰουστῖνον φιλόσοφον, ἐλέγετο καὶ ἡμέρα τοῦ ἡλίου· ἥλιος δὲ νοητὸς καὶ φωτίζων ἡμᾶς νοεῖται ὁ Σωτήρ.

Σάββατον εἶναι λέξις ἑβραϊκὴ (σαμπά), δηλοῖ δὲ ἀνάπαυσιν. Γνωστὸν ὅτι ἡ Π.Δ., περιγράφουσα ἐπὶ τὸ εἰκονικώτερον τὴν Δημιουργίαν τοῦ κόσμου, λέγει μεταφορικῶς ὅτι τὴν ἑβδόμην ἡμέραν (σάββατον) ὁ Θεὸς ἀνεπαύθη ἀπὸ τῆς Δημιουργίας. Ἐν τῇ Π.Δ. Σάββατον κατόπιν ἐσήμαινε ἐνίοτε καὶ ἑβδομάδα.

Περιττὸν νὰ εἴπωμεν νομίζομεν, ὅτι οἱ σφαζόμενοι ἀμνοὶ τοῦ Πάσχα εἶναι εἰκὼν τοῦ ἀκάκου ἀμνοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἀναφέρεται εἰς τὸν ἀμνόν, ὃν ἔθυον οἱ Ἰουδαῖοι ἑορτάζοντες τὸ Πάσχα. Τὰ ᾠὰ βάφονται κόκκινα, διότι τὸ κόκκινον χρῶμα ἐν τῇ Χριστιανικῇ Ἐκκλησίᾳ εἶναι ἑορτάσιμον· κόκκινον εἶναι τὸ χρῶμα τοῦ αἵματος· ἡ δὲ Ἐκκλησία ἐθεμελιώθη ἐπὶ τοῦ αἵματος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν μαρτύρων κατόπιν.

Τὴν Διακαινήσιμον ἑβδομάδα μνημόσυνα καὶ νεκρώσιμοι ἀκολουθίαι δὲν τελοῦνται· ἀντικαθιστῶσιν αὐτὰς αἱ ἀναστάσιμοι. Ἐπ᾿ ἐκκλησίας τὰς ὀκτὼ ταύτας ἡμέρας ψάλλονται οἱ 8 ἀναστάσιμοι ἦχοι ἢ ἄλλως Ὀκτώηχος τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, εἷς ἦχος ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν.

Χθὲς Κυριακήν, ἐν τῷ ἑσπερινῷ, τὸ Εὐαγγέλιον ἀνεγνώσθη εἰς διαφόρους γλώσσας. Εἶναι τοῦτο λείψανον τῆς ἀρχαιότητος· ἦτο τὸ πρῶτον Εὐαγγέλιον ὃ ἠκροάζοντο οἱ βαπτισθέντες χριστιανοί. Ἐπειδὴ δὲ οὗτοι ἦσαν διαφόρων ἐθνικοτήτων, ἀνεγινώσκετο, ὅπως τὸ νοήσωσιν, εἰς τὰς διαφόρους αὐτῶν γλώσσας.

Τὰς ἱστορικὰς καὶ ἀρχαιολογικὰς ταύτας σημειώσεις, ἐκ τοῦ προχείρου γραφείσας, εὐχαρίστως πιστεύομεν θὰ ἀναγνώσωσιν οἱ φίλοι τῆς Ἐφημερίδος.

(1881)

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ

ΜΕΓΑΛΗ ΔΕΥΤΕΡΑ

«Ὁ Ἰακὼβ ὠδύρετο τοῦ Ἰωσὴφ τὴν στέρησιν, καὶ ὁ γενναῖος ἐκάθητο ἅρματι, ὡς βασιλεὺς τιμώμενος». Τοιαῦτα ψάλλει σήμερον ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία μνείαν ποιουμένη τοῦ παρὰ τῶν ἰδίων αὐτοῦ ἀδελφῶν πωληθέντος Ἰωσὴφ τοῦ Παγκάλου, οὗ παθητικωτάτη ἡ ἱστορία ἐν ταῖς Ἱεραῖς Γραφαῖς. «Ὁ Θεὸς ἐλεήσαι σε, τέκνον», εἶπεν ὁ Ἰωσήφ, ἄγνωστος εἰσέτι, πρὸς τὸν ὁμοθαλῆ αὐτοῦ ἀδελφὸν Βενιαμίν. Τοῦτ᾿ αὐτὸ μοὶ φαίνεται ἐπαναλαμβάνει σήμερον καὶ ἡ ἀρχαία ἄμεμπτος Ἐκκλησία πρὸς τοὺς σημερινοὺς ἀνίπτους καὶ ἀμυήτους λειτουργοὺς αὐτῆς. «Ὁ Θεὸς ἐλεήσαι σε, τέκνον». . .

Ἀλλὰ καὶ τῆς ξηρανθείσης συκῆς ἡ ἱστορία ἔπρεπε νὰ παραδειγματίσῃ πάντας ἡμᾶς, κληρικοὺς καὶ λαϊκούς, ἂν ὄχι ὅπως «ποιήσωμεν καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας», τοὐλάχιστον, ὅπως προσεκτικώτερον καὶ εὐλαβέστερον δρέπωμεν τὰ σεμνοπρεπέστατα ἄνθη τῆς ἱερᾶς λατρείας ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος. Τῷ ὄντι δὲ ἂν ὑπάρχῃ τι λυπηρότερον, τολμῶ εἰπεῖν, τῆς ἄκρας περὶ τὰ θρησκευτικὰ πράγματα ψυχρότητος, ἥτις ἐπικρατεῖ ἐν Ἀθήναις, τοῦτο εἶναι ἡ ἐπίπλαστος καὶ τυπικὴ εὐλάβεια, ἡ ἄνευ τάξεως καὶ κόσμου συρροὴ πολλοῦ πλήθους εἰς τοὺς ἱεροὺς ναούς, κατὰ τὴν ἑβδομάδα ταύτην καὶ μόνην, ἥτις ἔμεινεν ὡς μόνη ὀρθὴ διαμαρτύρησις καὶ ἀντίφασις ἅμα τῆς διαγωγῆς ἡμῶν τῶν Ὀρθοδόξων χριστιανῶν λεγομένων. Τὸ κατ᾿ ἐμέ, λογικωτέρους θεωρῶ τοὺς libres penseurs ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ, τοὺς διαρρήξαντας ἁπλῶς καὶ καθαρῶς πᾶσαν μετὰ τῆς Ἐκκλησίας σχέσιν καὶ συνάφειαν, ἢ ἡμᾶς αὐτούς, οἵτινες ἐξακολουθοῦμεν νὰ πιθηκίζωμεν τὰ τῆς χριστιανικῆς λατρείας ἄνευ πίστεως καὶ χρηστοῦ συνειδότος.

Ἀπὸ τῆς σήμερον δὲ ἄρχεται ἀναγινωσκομένη ἐν ταῖς Προηγιασμέναις καὶ ἡ βίβλος τοῦ Ἰώβ, ἡ μεγαλοπρεπεστάτη αὕτη ἐποποιΐα, ἡ ἐμποιοῦσα ρῖγος καὶ κατάνυξιν μετὰ θαυμασμοῦ εἰς τοὺς ἀναγινώσκοντας. Ἀνέγνωτέ ποτε τὴν σκηνὴν τῶν ἀγγέλων καὶ τοῦ Σατὰν παρὰ τῷ Θεῷ, καὶ παρεβά- λετε ταῦτα πρὸς τὰ τοῦ Δάντου, τοῦ Μίλτωνος καὶ τοῦ Γκαῖτε, καὶ πρὸς πᾶν ὅ,τι ὑψηλότερον ἔχει ἡ νεωτέρα ποίησις; «Πόθεν ἥκεις σύ;» ἐρωτᾷ ὁ Ὕψιστος τὸν Ἑωσφόρον. «Διελθὼν τὴν ὑπ᾿ οὐρανόν, καὶ ἐμπεριπατήσας τὴν σύμπασαν, πάρειμι», ἀπαντᾷ θρασέως ὁ ἀρχηγὸς τῆς κακίας. «Εἶδες, εἶπεν ὁ Κύριος, ἄνθρωπον ὡς τὸν θεράποντά μου Ἰώβ, ἄμεμπτον, δίκαιον, ἀληθινόν, θεοσεβῆ, ἀπεχόμενον παντὸς πονηροῦ πράγματος;» Καὶ πάλιν ὁ διάβολος θρασύνεται: «Μὴ δωρεὰν Ἰὼβ σέβεται τὸν Θεόν; Σὺ τὰ ἔργα τῶν χειρῶν αὐτοῦ εὐλόγησας, καὶ τὰ κτήνη αὐτοῦ ἐπλήθυνας ἐπὶ τῆς γῆς. Καὶ εἶπεν ὁ Κύριος τῷ διαβόλῳ: Ἰδοὺ πάντα ὅσα ἔστιν αὐτῷ, ἐν τῇ χειρί σου δίδωμι· ἀλλ᾿ αὐτοῦ μὴ ἅψῃ». Μόλις ἐξῆλθεν ὁ διάβολος ἀπὸ προσώπου Κυρίου, καὶ ἰδοὺ ἀγγελιοφόρος ἔρχεται πρὸς τὸν Ἰώβ, ἀπαγγέλλων τὴν ἁρπαγὴν τῶν βοῶν καὶ τῶν ὄνων, καὶ τὴν σφαγὴν τῶν βοσκῶν «καὶ ἐσώθην ἐγὼ μόνος καὶ ἦλθον τοῦ ἀπαγγεῖλαί σοι». Ἔτι αὐτοῦ λαλοῦντος, ἦλθεν ἕτερος ἄγγελος: «Πῦρ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἔπεσε, καὶ κατέκαυσε τὰ πρόβατα καὶ κατέφαγε τοὺς ποιμένας». Τρίτος ἄγγελος ἀγγέλλει τὴν διαρπαγὴν τῶν καμήλων, καὶ τέταρτος τὸν ἐκ τοῦ σεισμοῦ θάνατον τῶν υἱῶν καὶ τῶν θυγατέρων τοῦ Ἰώβ. Ταῦτα ἀκούσας ὁ πολύαθλος, ἀναστάς, διέρρηξε τὰ ἱμάτια αὐτοῦ, καὶ ἐκείρατο τὴν κόμην, καὶ πεσὼν χαμαὶ προσεκύνησε, καὶ εἶπε τὸ πολυθρύλητον ἐκεῖνο: «Γυμνὸς ἐξῆλθον ἐκ κοιλίας μητρός μου, γυμνὸς καὶ ἀπελεύσομαι· ὁ Κύριος ἔδωκεν, ὁ Κύριος ἀφείλατο· ὡς τῷ Κυρίῳ ἔδοξεν, οὕτω καὶ ἐγένετο. Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον». Ἀλλὰ τὸ συμπέρασμα τοῦ ἱεροῦ βιβλίου, ὑψηλὸν καὶ παρήγορον, ἔχει ὡς ἑξῆς: «Εὐλόγησε Κύριος τὰ ἔσχατα Ἰὼβ μᾶλλον ἢ τὰ πρῶτα, καὶ ἐγένοντο τὰ πρόβατα αὐτοῦ μύρια τετρακισχίλια, κάμηλοι ἑξακισχίλιαι, ζεύγη βοῶν χίλια, ὄνοι θήλειαι νομάδες χίλιαι. Γεννῶνται δὲ αὐτῷ υἱοὶ ἑπτὰ καὶ θυγατέρες τρεῖς. Καὶ ἐτελεύτησεν Ἰὼβ πρεσβύτερος καὶ πλήρης ἡμερῶν. Γέγραπται δὲ πάλιν ἀναστήσεσθαι αὐτόν». Ὡς τύπον ἄρα τοῦ Κυρίου, τοῦ παθόντος καὶ ἀναστάντος, προβάλλεται αὐτὸν ἡ Ἁγία τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησία.

Ἐν τῷ Νυμφίῳ τῆς χθὲς ἑσπέρας, ὅστις εἶναι ὁ Ὄρθρος τῆς σήμερον Μ. Δευτέρας, ψάλλεται δὲ ἀφ᾿ ἑσπέρας κατ᾿ οἰκονομίαν καὶ συγκατάβασιν, συμφώνως τῷ νέῳ Τυπικῷ, μελῳδικώτατα εἶναι πλὴν τοῦ τροπαρίου (Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος) τὰ Καθίσματα (τὸν Νυμφίον, ἀδελφοί), τὸ Ἐξαποστειλάριον (τὸν Νυμφῶνά σου βλέπω) καὶ τὰ ἰδιόμελα τῶν Αἴνων καὶ Ἀποστίχων (Ἐρχόμενος ὁ Κύριος). Τέλειον δὲ ὑπὸ φιλολογικὴν καὶ καλλιτεχνικὴν ἔποψιν εἶναι τὸ τριῴδιον τοῦ ἱεροῦ Κοσμᾶ (Τῷ τὴν ἄβατον), ἑνὸς τῶν δοκιμωτάτων ποιητῶν τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ἐκ τῆς σειρᾶς, τοῦ τριῳδίου διαπρέπει πάλιν ὁ εἱρμὸς τῆς Η´ ᾠδῆς: «Ἔφριξε παίδων εὐαγῶν, τὸ ὁμόστολον ψυχῆς ἄσπιλον σῶμα, καὶ εἶξε τὸ τραφέν, ἐν ἀπείρῳ ὕλῃ, ἀκάματον πῦρ, ἀειζώου δὲ ἐκμαρανθείσης φλογός, διαιωνίζων ὕμνος ἀνεμέλπετο: Τὸν Κύριον πάντα τὰ ἔργα ὑμνεῖτε, καὶ ὑπερυψοῦτε, εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας».

ΜΕΓΑΛΗ ΤΡΙΤΗ

Ἐν τῇ παννυχίδι τῆς χθές, ἥτις εἶναι ὁ Ὄρθρος τῆς Μ. Τρίτης, ἀναγινώσκονται ἐκ τοῦ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγελίου οἱ ταλανισμοὶ τῶν Γραμματέων καὶ Φαρισαίων. Ψάλλονται δ᾿ ἐν τοῖς Αἴνοις κατανυκτικώτατα ἰδιόμελα, ἀνακαλοῦντα τὴν τῶν Δέκα Παρθένων παραβολήν, ἧς ἀνάμνησιν ποιούμεθα τῇ σήμερον Μ. Τρίτῃ: «Ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν Ἁγίων σου». «Ὁ Νυμφίος ὁ κάλλει ὡραῖος παρὰ πάντας ἀνθρώπους». «Δεῦτε πιστοὶ ἐπεργασώμεθα προθύμως τῷ Δεσπότῃ» κτλ. Συντομώτατον δὲ εἶναι τὸ διῴδιον τοῦ ἱεροῦ Κοσμᾶ, «Τῷ δόγματι τῷ τυραννικῷ».

Ἀπόψε δὲ ψάλλεται ὁ Ὄρθρος τῆς Μ. Τετάρτης, λεγομένου τρίτην  καὶ τελευταίαν φορὰν τοῦ ἀργοῦ τροπαρίου: «Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος». Εἶτα ψάλλονται τὰ Καθίσματα, «Ἡ πόρνη ἐν κλαυθμῷ» κτλ. Εὐθὺς κατόπιν ἀναγινώσκεται ἐκ τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου ἡ περικοπή, ἐν ᾗ ἱστορεῖται πρὸς τοῖς ἄλλοις ἡ πρώτη προσέγγισις τῶν Ἑλλήνων εἰς τὸν Ἰησοῦν Χριστόν. «Ἦσαν δέ τινες Ἕλληνες ἐκ τῶν ἀναβαινόντων εἰς τὴν ἑορτήν· οὗτοι προσελθόντες Φιλίππῳ λέγουσιν αὐτῷ, Κύριε, θέλομεν τὸν Ἰησοῦν ἰδεῖν· ἔρχεται Φίλιππος καὶ λέγει τῷ Ἀνδρέᾳ, καὶ πάλιν Ἀνδρέας καὶ Φίλιππος λέγουσι τῷ Ἰησοῦ. Εἶπεν οὖν ὁ Ἰησοῦς. Ἐλήλυθεν ἡ ὥρα, ἵνα

δοξασθῇ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου», κἑξ. Ἕπεται τὸ τριῴδιον «Τῆς πίστεως ἐν πέτρᾳ με στερεώσας», τὸ Ἐξαποστειλάριον, καὶ οἱ Αἶνοι: «Σὲ τὸν τῆς Παρθένου υἱόν, πόρνη ἐπιγνοῦσα Θεὸν ἔλεγεν, ἐν κλαυθμῷ δυσωποῦσα, ὡς δακρύων ἄξια πράξασα. Διάλυσον τὸ χρέος, ὡς κἀγὼ τοὺς πλοκάμους, ἀγάπησον φιλοῦσαν, τὴν δικαίως μισουμένην· καὶ πλησίον τελωνῶν σε κηρύξω, εὐεργέτα φιλάνθρωπε». «Τὸ πολυτίμητον μύρον ἡ πόρνη ἔμειξε μετὰ δακρύων». «Ὅτε ἡ ἁμαρτωλὸς προσέφερε τὸ μύρον», τὰ Ἀπόστιχα «Σήμερον ὁ Χριστός». «Ἡ ἀπεγνωσμένη διὰ τὸν βίον» κτλ. Τῶν Ἀποστίχων Δοξαστικὸν εἶναι τὸ περιλάλητον ἰδιόμελον Κασσιανῆς μοναχῆς «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις, περιπεσοῦσα γυνή», ὅπερ οἱ πολλοὶ τῶν ἐν Ἀθήναις ψαλτῶν καλῶς ἐν γένει φιλοτιμοῦνται νὰ μέλπωσιν, ὡς καὶ πᾶν ὅ,τι ἀπὸ διφθέρας ψάλλουσιν. Τὰ ποιητικώτατα ὅμως καὶ μελῳδικώτατα τριῴδια τοῦ ἱεροῦ Κοσμᾶ, δὲν ἠξίωσαν ποτὲ νὰ μελετήσωσιν, ἀταλαιπώρως ἔχοντες καὶ ὀλιγώρως πρὸς τὰ τοιαῦτα. Ἐν γένει δὲ τὰ τοῦ Τυπικοῦ δὲν τηροῦνται αὐστηρῶς ἐν Ἀθήναις.

Ἠξεύρω τὰς ἐπιπροσθούσας δυσκολίας, καὶ δὲν ἀγνοῶ τὰς ἀντιρρήσεις, ἃς δύναται νὰ προτείνῃ τις πρὸς τὰ λεγόμενα. Εἰς τοὺς ἐν Ἀθήναις ναοὺς συρρέει πολὺ πλῆθος τὰς ἡμέρας ταύτας, θορυβώδεις εἶναι αἱ ὁμηγύρεις, τάξις πολλὴ καὶ ἀκρίβεια ἀδύνατον νὰ τηρηθῇ. Συνομολογῶ. Ἀλλὰ τὰ ἐν λόγῳ τροπάρια, συντομώτατα ὄντα, καὶ εἱρμολογικῶς ψαλλόμενα, δὲν ἀπαιτοῦσιν ἢ πέντε λεπτὰ τῆς ὥρας. Ἡ Μ. Ἐκκλησία προεῖδε πάντα καὶ περιέκοψεν ἐκ τοῦ Τυπικοῦ ὅ,τι ἦτο δυνατὸν νὰ περικοπῇ, παρέλιπε τὰς στιχολογίας καὶ τὰς ἀναγνώσεις, καὶ ἠλάττωσεν ἀπὸ ιβ´ εἰς Ϛ´ τὰ τροπάρια ἑκάστης ᾠδῆς τοῦ Κανόνος. Περισσότερον δὲν ἠδύνατο νὰ πράξῃ, οὐδ᾿ ἐπιτρέπεται νὰ λέγηται τὸ Δόξα Πατρὶ εὐθὺς μετὰ τὸν εἱρμὸν ἑκάστης ᾠδῆς. Ὅστις δὲ ἄλλως θεσπίζει, αὐθαιρέτως πράττει καὶ σφετερίζεται ξένα δικαιώματα, ἀνώτερον τῆς Μ. Ἐκκλησίας ἑαυτὸν ποιῶν.

Βεβαίως οἱ ψάλται δὲν πταίουσι πολύ, μὴ ἔχοντες αὐτοβουλίαν. Ἐλλείψει ἐκκλησιάρχου ἢ τυπικάρη, ὁ δεξιὸς ψάλτης ἑκάστου ναοῦ ἔπρεπε νὰ διευθύνῃ αὐτὸς τὰ τῆς ἀκολουθίας, παρὰ μόνου τοῦ προεστῶτος τῶν ἐφημερίων ἀκούων παρατηρήσεις καὶ λαμβάνων διαταγάς. Ἀλλ᾿ οὐχ οὕτως ἔχει τὸ πρᾶγμα ἐν Ἀθήναις. Μόνοι οἱ ἐπίτροποι τῶν ναῶν ἐπιβάλλουσι θέλησιν, ἱερεῖς δὲ καὶ ψάλται ἐκλείπουσι πρὸ αὐτῶν. Ποῦ ἠκούσθη τοῦτο, καὶ πῶς εἶναι δυνατὸν οἱ ἐπίτροποι, λαϊκοὶ ἄνθρωποι, ἔργον ἔχοντες τὸ πωλεῖν κηρία καὶ περιφέρειν τοὺς δίσκους, πῶς εἶναι δυνατὸν ν᾿ ἀναμειγνύωνται εἰς καθαρῶς πνευματικὰ πράγματα; Καὶ ἄνθρωποι ἀμαθεῖς περὶ τὰ ἐκκλησιαστικά, ὡς εἶναι οἱ πλεῖστοι, ποῖον κῦρος καὶ ποίαν ἁρμοδιότητα ἔχουσι νὰ ἐπεμβαίνωσιν εἰς τὰ τοιαῦτα; Εἶδον πολλάκις ἐν Ἀθήναις ἐπιτρόπους ἐπιτάττοντας τῷ ἐφημερίῳ νὰ παραλίπῃ τὴν Ἐκτενῆ, μετὰ τὸ Εὐαγγέλιον ἐν τῇ Λειτουργίᾳ, καὶ νὰ ἐκφωνήσῃ εὐθὺς «Ὅπως ὑπὸ τοῦ κράτους σου», εἶδον καί τινας ἀπαγορεύοντας τῷ ἐφημερίῳ νὰ ἐκφωνήσῃ λόγον ἐπ᾿ ἐκκλησίας. Προδήλως οἱ τοιοῦτοι ἐπίτροποι ἀντιποιοῦνται αὐτόχρημα ἐπισκοπικῆς ἐξουσίας, καὶ καθ᾿ ὑπέρβασιν μάλιστα.

Ἀλλὰ τίς θὰ εἴπῃ, ὅτι δὲν πταίουσιν οἱ ἱερεῖς, δεχόμενοι οὕτως εὐκόλως τοιοῦτον ζυγόν; Ἵλεως γένοιτό μοι ὁ Κύριος, ἐν ταῖς ἁγίαις ταύταις ἡμέραις, ἀλλὰ δὲν ἐπεμβαίνω εἰς τὰ τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου τοῦ Κλήρου. Τὰ τῆς ἐκτελέσεως ὅμως τῆς ἐξωτερικῆς λατρείας, δημόσιον ἔχοντα χαρακτῆρα, νομίζω ὅτι ὑπόκεινται εἰς συζήτησιν. Περισσοτέρα τάξις, μεγαλυτέρα εὐπρέπεια καὶ εὐκοσμία ἐπ᾿ ἐκκλησίας, δὲν θὰ ἐζημίου αὐτοὺς οὔτε ὑλικῶς. Οἱ ποιμένες πρέπει νὰ κατέχωσι τὴν τέχνην τοῦ προσελκύειν τὸ ποίμνιον. Ἐὰν τολμήσῃ τις ν᾿ ἀποτείνῃ κατ᾿ ἰδίαν φιλικὴν παρατήρησιν πρός τινα τῶν ἱερέων, θὰ ἀκούσῃ παρ᾿ αὐτοῦ, ἄλλοτε ὅτι πταίουσιν οἱ ἐπίσκοποι, καὶ ἄλλοτε ὅτι πταίει ὁ λαός. Τίς πταίει; Βεβαίως πρῶτον οἱ ἐπίσκοποι, εἶτα οἱ ἱερεῖς, καὶ τελευταῖος ὁ λαός. Ἄλλο τὸ ζήτημα ἂν ἡ Πολιτεία ἐν Ἑλλάδι διέφθειρε καὶ ὑπεδούλωσε τὴν Ἐκκλησίαν. Ἐὰν ὅμως ὑπῆρχεν ὀλίγη καλὴ προαίρεσις, πολλὰ ἄτοπα ἠδύναντο νὰ διορθωθῶσιν. Παραπονεῖται ὁ Κλῆρος κατὰ τοῦ λαοῦ, ὅτι δὲν φοιτᾷ εἰς τὰς ἐκκλησίας, καὶ ὁ λαὸς πάλιν παραπονεῖται κατὰ τοῦ Κλήρου ὅτι δὲν φυλάττει τὰ χρέη του. Ἀλλ᾿ οἱ ἱερεῖς, ἀφοῦ τοιοῦτον ἐξελέξαντο ἔργον, ἂς τελῶσι καλῶς τὰ νενομισμένα, καὶ ἂς μὴ συρρέῃ ὁ λαός. Διὰ τί εἶναι αὐτοί; Διὰ νὰ προσεύχωνται ὑπὲρ τοῦ λαοῦ, εἴτε προσερχομένου εἰς τοὺς ναούς, εἴτε ἀπέχοντος. Ἂς πράττωσι τὸ καθῆκόν των, καὶ ἂν δὲν σώσωσιν ὅλους, θὰ σώσωσι δύο ἢ τρεῖς ἢ ἕνα μόνον, τόσον ἀρκεῖ. Ἂν δὲν προσελκύσωσι πολλούς, θὰ προσελκύσωσιν ὀλίγους. Ἀλλὰ μηχανικῶς, ἀπροσέκτως, ραθύμως, καὶ ὡς ἀγγαρείαν τινὰ ἐκτελοῦντες τὰ τυπικὰ χρέη των, ὁσημέραι ἀποξενοῦσι πλείονας ἀπὸ τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ μὴ νομίσῃ τις, ὅτι ἠξεύρουσι μόνον πῶς νὰ συντέμνωσι τὰς ἀκολουθίας, ἠξεύρουσι καὶ πῶς νὰ τὰς μηκύνωσιν ἐνίοτε. Πρὸ δύο ἢ τριῶν ἐτῶν, εἰς ἕνα τῶν πρωτίστων ναῶν τῆς πρωτευούσης, κατὰ τὴν Β´ Ἀνάστασιν, εἰς τὸ «Κύριε ἐκέκραξα» οἱ ψάλται ἤρχισαν τὴν στιχολογίαν, τοῦ «Θοῦ Κύριε», τὸ ὁποῖον παραλείπουν ὁπόταν αὐτοῖς δόξῃ, ἔψαλλον δὲ τότε, ὅτε ἀπαγορεύεται. Ἠξεύρετε δὲ ποῖος ὁ λόγος; Ἱερεύς τις εἶχεν ἐξέλθει μὲ τὴν εἰκόνα, καὶ διήρχετο τὰς τάξεις τοῦ λαοῦ, ποιῶν τὸν ἀσπασμόν, ὅστις, εἰρήσθω ἐν παρόδῳ, τελεῖται κανονικῶς εἰς τὰ Ἀπόστιχα. Ἀλλ᾿ ἔστω. Ὁ ἀγαθὸς ἱερεὺς ἤθελε νὰ προλάβῃ νὰ περιέλθῃ ὅλους τοὺς ἐκκλησιαζομένους, καὶ διὰ τοῦτο διέταξε τὸν ψάλτην νὰ βάλῃ τὴν στιχολογίαν, δηλ. μᾶς ἔφερεν ὀπίσω τὴν Τεσσαρακοστήν, ἥτις μόλις εἶχε τελειώσει. Καὶ ὅμως πόσον εὐλογώτερον ἠδύνατο νὰ διατάξῃ ὅπως ψαλῶσιν ἀργότερον τοῦ συνήθους τὰ στιχηρὰ τῆς Ὀκτωήχου «Τὸν πρὸ αἰώνων ἐκ Πατρὸς γεννηθέντα», καὶ οὕτω. . . τοῦτο ποιῆσαι, κἀκεῖνο μὴ ἀφιέναι. . .

ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΤΑΡΤΗ

Ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ταύτης παύουσι τὰ Μεγάλα Ἀπόδειπνα ἐν ταῖς ἐκκλησίαις, ἤτοι σώνεται τὸ Κύριε τῶν Δυνάμεων, παύουσιν αἱ μετάνοιαι, καὶ ἀναγινώσκεται ἀπόψε τὸ Μικρὸν Ἀπόδειπνον «Ἀνώγεων ἐστρωμένον», ποίημα τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης, ὅστις ἐποίησε καὶ τὸν Μ. Κανόνα, τὸ ἀριστούργημα τοῦτο τῆς Ἱερᾶς Μούσης.

Ἐν τῷ ἀπόψε ψαλλομένῳ Ὄρθρῳ τῆς Μ. Πέμπτης, ἡ στιχολογία τοῦ ἱεροῦ Ψαλτηρίου, κατὰ τὰ ἀρχαῖα Τυπικά, ἀργεῖ, ἤτοι διακόπτεται ἀπὸ τῆς ἡμέρας ταύτης μέχρι τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμᾶ. Ὅθεν καὶ ἀναγινώσκεται τὸ Εὐαγγέλιον, ἱστοροῦν τὴν παράδοσιν τῶν φρικτῶν μυστηρίων ἐν τῷ Δείπνῳ, εὐθὺς μετὰ τὸ τέλος τοῦ ἀργοῦ τροπαρίου, «Ὅτε οἱ ἔνδοξοι Μαθηταί», δὲν μεσολαβοῦσι δηλ. Καθίσματα ψαλτά, ἅτινα οὐδὲν ἄλλο εἶναι ἢ μεταβατικὸς τρόπος καὶ ἀνάπαυσις τῶν χῦμα λεγομένων Καθισμάτων τοῦ Ψαλτηρίου. Μετὰ δὲ τὴν συμπλήρωσιν τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου, ἀρχόμεθα τοῦ Κανόνος.

Ἰστέον δέ, ὅτι πρώτην φορὰν τῇ Μεγάλῃ Πέμπτῃ λέγεται, ἐν τῇ Μεγάλη Ἑβδομάδι, πλήρης καὶ τέλειος Κανών. Μέχρι τοῦδε εἴχομεν ἁπλοῦν τριῴδιον. Σημειοῦμεν δὲ χάριν τῶν ἀγνοούντων, ὅτι πᾶς Κανὼν σύγκειται ἐξ ἐννέα ᾠδῶν, τὰ δὲ τριῴδια, κλάσματα Κανόνος ὄντα, ἐπεκράτησε νὰ ψάλλωνται πένθους ἕνεκα κατὰ τὴν Μ. Τεσσαρακοστήν, ὅθεν καὶ ὠνομάσθη Τριῴδιον ὅλη ἡ περίοδος, καθ᾿ ἣν ψάλλονται ταῦτα.

Ἐκ δὲ τῶν ἐννέα ᾠδῶν αἱ μὲν ὀκτὼ ἀνήκουσιν εἰς τὴν Παλαιάν, ἡ δὲ ἐνάτη καὶ μόνη εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην. Ἐκ τῶν ὀκτώ, ἡ α´ εἶναι εἰς ἀνάμνησιν τῆς ἐξόδου καὶ τῆς διαβάσεως τῆς Ἐρυθρᾶς, ἡ β´, παραλειπομένη συνήθως, πλὴν ἐν τοῖς ἄγαν κατανυκτικοῖς ὡς ἐν τῷ Μ. Κανόνι, εἰς ἀνάμνησιν τοῦ Δευτερονομίου, ἡ γ´ εἶναι προσευχὴ Ἄννης τῆς μητρὸς Σαμουήλ, ἡ δ´ Ἀββακοὺμ τοῦ προφήτου, ἡ ε´ Ἡσαΐου, ἡ Ϛ´ Ἰωνᾶ, ἡ ζ´ προσευχὴ τῶν Τριῶν Παίδων, ἡ η´ ὕμνος τῶν αὐτῶν. Ἡ θ´ ᾠδή, τῆς Νέας Διαθήκης, εἶναι ᾠδὴ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον», καὶ προσευχὴ Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς τοῦ Προδρόμου «Εὐλογητὸς Κύριος, ὁ Θεὸς τοῦ Ἰσραήλ». Ἡ κατὰ Κυριακὴν ψαλλομένη Τιμιωτέρα ἀνήκει εἰς τὴν θ´ ᾠδήν. Διὰ τὸν λόγον τοῦτον, ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος καὶ Παρθένος Μαρία τάσσεται πρώτη χρονολογικῶς συγγραφεὺς τῆς Νέας Διαθήκης.

Σύντομον ἀνάλυσιν τοῦ Κανόνος τῆς Μ. Πέμπτης, ἐξόχου καλλιτεχνήματος τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ, ἐπισκόπου Μαϊουμᾶ, θετοῦ ἀδελφοῦ τοῦ Ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, ὁμοζήλου αὐτῷ καὶ ἐφαμίλλου, καλὸν νομίζομεν νὰ παραθέσωμεν ἐνταῦθα. Ἡ πρώτη ᾠδὴ λαμβάνει τὴν ὑπόθεσιν ἐκ τοῦ γνωστοῦ κεφαλαίου τῶν Παροιμιῶν τοῦ Σολομῶντος, «Ἡ Σοφία ᾠκοδόμησεν ἑαυτῇ οἶκον», ὅθεν καὶ ψάλλει ὁ ἱερὸς μελῳδός: «Ἡ πανταιτία, καὶ παρεκτικὴ ζωῆς, ἡ ἄπειρος Σοφία τοῦ Θεοῦ, ᾠκοδόμησε τὸν οἶκον ἑαυτῆς, Ἁγνῆς ἐξ ἀπειράνδρου Μητρός». Εἶτα ἐπιφέρει: «Μυσταγωγοῦσα φίλους ἑαυτῆς, τὴν ψυχοτρόφον ἑτοιμάζει τράπεζαν, ἀμβροσίας δὲ ἡ ὄντως, Σοφία τοῦ Θεοῦ, κιρνᾷ κρατῆρα πιστοῖς», κτλ. Καὶ πάλιν, «Ἀκουτισθῶμεν πάντες οἱ πιστοί, συγκαλουμένης ὑψηλῷ κηρύγματι, τῆς ἐμφύτου καὶ ἀκτίστου, Σοφίας τοῦ Θεοῦ». Ἐν τῇ γ´ ᾠδῇ ἐξαίρεται ἡ ἄπειρος οἰκονομία τοῦ Θεοῦ, καὶ εἰσάγεται ὁ Χριστὸς καλῶν τοὺς πιστοὺς εἰς μετάληψιν τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου. Εἶτα ψάλλονται τὰ Καθίσματα. Ἰστέον δὲ ὅτι πᾶς Κανὼν διαιρεῖται εἰς τρία μέρη, στάσεις λεγόμενα, καὶ εἰς τὸ διάλειμμα τῆς μὲν πρώτης στάσεως ψάλλεται κάθισμα, τῆς δὲ δευτέρας λέγεται τὸ Κοντάκιον καὶ ὁ Οἶκος μετὰ τοῦ Συναξαριστοῦ. Ἡ δ´ ᾠδή, παθητικωτάτη οὖσα, στρέφεται περὶ τὰ ρήματα τοῦ Χριστοῦ, ἃ εἶπεν ἐν τῷ Μυστικῶ Δείπνῳ, «Μεθ᾿ ὑμῶν, τοῦ Πάσχα μετασχεῖν, τούτου ἐπεθύμησα» καὶ «Γεννήματος ἀμπέλου δέ, πίομαι λοιπόν, οὐκέτι μεθ᾿ ὑμῶν βιοτεύων, τὸν Μονογενῆ ἐπεί με ἱλασμόν, ὁ Πατήρ, εἰς τὸν κόσμον ἀπέστειλεν». Ἐν τῇ ε´ ἱστορεῖται ὁ ἱερὸς Νιπτήρ: «Ἡ τὸ ἄσχετον κρατοῦσα, καὶ ὑπερῷον ἐν αἰθέρι ὕδωρ, ἡ ἀβύσσους χαλινοῦσα, καὶ θαλάσσας ἀναχαιτίζουσα, Θεοῦ Σοφία, ὕδωρ νιπτῆρι βάλλει, πόδας ἀποπλύνει δέ, δούλων δεσπότης». Ἡ Ϛ´ ᾠδή, συντομώτατα καὶ καιριώτατα, ἀναφέρει τὰς πρὸς ταπείνωσιν προτροπὰς τοῦ Χριστοῦ.

Εἶτα μετὰ τὸ διάλειμμα ἄρχεται ἡ ζ´ ᾠδή, ἐν ᾗ ἐκτίθενται αἱ περὶ τοῦ προδότου ἐνδείξεις τοῦ Σωτῆρος. Τὸ πρῶτον μετὰ τὸν εἱρμὸν τροπάριον ταύτης, «Νευστάζων κάραν Ἰούδας, κακὰ προβλέπων», ἠρανίσθη ὁ μελῳδὸς ἐκ τοῦ ὁμηρικοῦ στίχου τῆς Ὀδυσσείας:

Νευστάζων κεφαλήν, δὴ γὰρ κακὸν ὄσσετο θυμῷ.

Τὸ δὲ τρίτον περιέχει τολμηρόν, ἀλλὰ χαριέστατον ὑπερβατόν. «Μεθ᾿ ὅστις ἐμοῦ τὴν χεῖρα, τρυβλίῳ βάλῃ θρασύτητι», ἀντί, Ὅστις μετ᾿ ἐμοῦ τὴν χεῖρα, κτλ. Ἡ η´ ᾠδὴ ἀντιπαραβάλλει ζωηρότατα τὴν πίστιν τῶν Ἀποστόλων, καὶ τὴν ἐσωτερικὴν ἀνάπαυσιν τῆς συνειδήσεως αὐτῶν, πρὸς τὴν ἐλεεινότητα τοῦ προδότου Ἰούδα. «Οἱ δαιτυμόνες οἱ μακαριστοί, ἐν τῇ Σιὼν τῷ λόγῳ προσκαρτερήσαντες, οἱ Ἀπόστολοι παρείποντο τῷ ποιμένι ὡς ἄρνες», καὶ «Νόμου φιλίας ὁ δυσώνυμος Ἰσκαριώτης, γνώμῃ ἐπιλαθόμενος, οὓς ἐνίψατο ηὐτρέπισεν, εἰς προδοσίαν πόδας», κτλ. Ἐν τῇ θ´ ᾠδῇ, εἰσάγεται ὁ Χριστὸς πρωτοπροσώπως καὶ βροντοφώνως ἐκφωνῶν ὑπεράνθρωπα καὶ οὐράνια ἔπη: «Δημιουργὸν ὁ Πατήρ, πρὸ τῶν αἰώνων Σοφίαν, γεννᾷ ἀρχὴν ὁδῶν με εἰς ἔργα ἔκτισε». Καὶ εἶτα: «Ὡς ἄνθρωπος ὑπάρχω, οὐσίᾳ οὐ φαντασίᾳ, οὕτω Θεός, τῷ τρόπῳ τῆς ἀντιδόσεως, ἡ φύσις ἡ ἑνωθεῖσά μοι· Χριστὸν ἕνα διό με γνῶτε», κτλ. καὶ λήγει ὁ Κανών.

Μετὰ τὸ Ἐξαποστειλάριον, «Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω», τελευταίαν φορὰν ᾀδόμενον ἀπόψε, ἄρχονται οἱ Αἶνοι εἰς β´ ἦχον, «Συντρέχει λοιπόν», «Ἰούδας ὁ παράνομος Κύριε», «Ἰούδας ὁ δοῦλος καὶ δόλιος» κτλ. Δόξα, «Ὃν ἐκήρυξεν ἀμνὸν Ἡσαΐας». Ἕπονται τὰ Ἀπόστιχα. «Σήμερον τὸ πονηρὸν συνήχθη συνέδριον», κτἑ. Δόξα, «Ὁ τρόπος σου δολιότητος γέμει». Τὸ Καὶ νῦν, περιπαθὲς καὶ κατανυκτικόν, εἰς ἦχ. πλ. α´, ἔχει ὡς ἑξῆς: «Μυσταγωγῶν σου, Κύριε, τοὺς μαθητάς, ἐδίδασκες λέγων. Ὦ φίλοι, ὁρᾶτε, μηδεὶς ὑμᾶς χωρίσῃ μου φόβος· εἰ γὰρ πάσχω, ἀλλ᾿ ὑπὲρ τοῦ κόσμου· μὴ οὖν σκανδαλίζεσθε ἐν ἐμοί, οὐ γὰρ ἦλθον διακονηθῆναι, ἀλλὰ διακονῆσαι, καὶ δοῦναι τὴν ψυχήν μου, λύτρον ὑπὲρ τοῦ κόσμου. Εἰ οὖν ὑμεῖς φίλοι μου ἐστέ, ἐμὲ μιμεῖσθε· ὁ θέλων πρῶτος εἶναι, ἔστω ἔσχατος, ὁ δεσπότης ὡς ὁ διάκονος· μείνατε ἐν ἐμοί, ἵνα βότρυν φέρητε· ἐγὼ γάρ εἰμι τῆς ζωῆς ἡ ἄμπελος».

ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ

Σήμερον πρωὶ τελεῖται ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, διακρινομένη ὡς γνωστὸν τῆς τοῦ Χρυσοστόμου κατὰ τὸ μῆκος τῶν εὐχῶν, καὶ τούτου ἕνεκα ψάλλονται ἀργὰ τὸ «Ἅγιος Ἅγιος» ὡς καὶ τὸ «Ἀμὴν» καὶ τὸ «Σὲ ὑμνοῦμεν», κατὰ τὴν ὥραν τῆς προσφορᾶς, καὶ τὸ «Ἐπὶ σοὶ χαίρει», ἀντὶ τοῦ «Ἄξιόν ἐστιν». Τὰ ἀργὰ ταῦτα μέλη, ἀρχαιότατα καὶ σεμνότατα ὄντα, ἐμπνέουσι τοῖς ἀκροαταῖς μέγαν σεβασμόν. Ὁ λόγος, δι᾿ ὃν συμψάλλεται ὁ Ἑσπερινὸς τῇ Λειτουργίᾳ ταύτῃ, ὡς ἐν τῷ Μ. Σαββάτῳ καὶ ταῖς παραμοναῖς τῶν Χριστουγέννων καὶ Θεοφανείων, καὶ ἐν ταῖς Προηγιασμέναις καθ᾿ ὅλην τὴν Μ. Τεσσαρακοστήν, εἶναι ὅτι αἱ Λειτουργίαι αὗται ἐτελοῦντο πρὸς ἑσπέραν κατὰ τὰ ἀρχαῖα Τυπικά, ἅτε νηστείας οὔσης. Ἀλλὰ καὶ σήμερον ἔτι ἐν ταῖς ἱεραῖς Μοναῖς τοῦ Ἄθω καὶ ἀλλαχοῦ, ὅπου τὰ ἀρχαῖα Τυπικὰ κρατοῦσι, πρὸς ἑσπέραν τελοῦνται αὗται. Ἐννοεῖται, ὅτι οἱ μοναχοὶ νηστεύουσιν ἐκεῖ πανημέριοι, τὰς τοιαύτας ἡμέρας, πλὴν τῶν ἀσθενῶν καὶ νοσούντων, καὶ μόνον μετὰ τὴν δύσιν τοῦ ἡλίου ἅπτονται τροφῆς.

Ἐν τῇ Λειτουργίᾳ τῆς σήμερον ἀναγινώσκεται τὸ κατὰ Ματθαῖον μακρὸν Εὐαγγέλιον, ἐν ᾧ ἱστορεῖται ὅ τε Μυστικὸς Δεῖπνος, καὶ ἡ παράδοσις τῶν Μυστηρίων, ὁ Ἱερὸς Νιπτήρ, τὸ συμβούλιον τῶν Ἀρχιερέων, ἡ προδοσία τοῦ Ἰούδα, ἡ ἀγωνία τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὑπερφυὴς προσευχή, ἡ σύλληψις καὶ προσαγωγὴ τοῦ Κυρίου καὶ ἡ ὑπὸ τῶν Ἀρχιερέων ἐξέτασις, μέχρι τῆς τριττῆς ἀρνήσεως τοῦ Πέτρου. Ἀγνοῶ, ἂν ὑπῆρχε καὶ ἐν τῇ ἠπειρωτικῇ Ἑλλάδι τὸ ἔν τισι τῶν νήσων σῳζόμενον μέχρι πρὸ μικροῦ ἔθιμον, τῆς κατασκευῆς δακτυλίου ἀπὸ σαράντα μονοστέφανες. Ἐὰν δηλ. νεαρά τις σύζυγος ἦτο χαροκαμένη, καὶ τῆς εἶχον ἀποθάνει τὰ πρῶτα τέκνα, ἐδανείζετο παρὰ τεσσαράκοντα πρωτογάμων γυναικῶν μόρια χρυσοῦ καὶ ἀργύρου, πρὸς κατασκευὴν δακτυλίου, ὅστις ἐχωνεύετο ὑπὸ τοῦ χρυσοχόου ἅμα ἀναγινωσκομένου τοῦ Εὐαγγελίου τούτου, καὶ ὁ τοιοῦτος δακτύλιος εἶχε τὴν θαυματουργὸν δύναμιν νὰ ἀμβλύνῃ τὸ δρέπανον τοῦ θανάτου. Ἂν καλῶς ἐνθυμῆται ὁ γράφων, ἐν τῷ πατρῴῳ αὐτοῦ οἴκῳ συνέβη ποτὲ τοιοῦτόν τι, καὶ τελεσφόρως μάλιστα.

Ὁ ψαλλόμενος τὴν ἑσπέραν ταύτην Ὄρθρος τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς, καλεῖται εἰδικώτερον Ἀκολουθία τῶν Ἁγίων Παθῶν, κοινῶς δὲ λέγεται τὰ Δώδεκα Εὐαγγέλια, ὡς ἐκ τῶν ἀναγινωσκομένων ἰσαρίθμων περικοπῶν τῶν ἱερῶν Εὐαγγελιστῶν. Τὸ πρῶτον καὶ μακρότατον τούτων, τὸ τῆς Διαθήκης λεγόμενον, περιλαμβάνει ὑπὲρ τὰ τέσσαρα κεφάλαια τοῦ Ἰωάννου, ἄρχεται δὲ ἀπὸ τῶν λέξεων, «Εἶπεν ὁ Κύριος τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς· νῦν ἐδοξάσθη ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου», καὶ τελευτᾷ «ὅπου ἦν κῆπος, εἰς ὃν εἰσῆλθεν αὐτὸς καὶ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ». Εἶτα εὐθὺς ἄρχονται ψαλλόμενα τὰ Ἀντίφωνα. Τὸ πρῶτον τούτων εἶναι «Ἄρχοντες λαῶν συνήχθησαν κατὰ τοῦ Κυρίου, καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ». «Λόγον παράνομον κατέθεντο κατ᾿ ἐμοῦ, Κύριε, Κύριε, μὴ ἐγκαταλίπῃς με». Προφητικὰ ταῦτα ἐκ τοῦ Δαυΐδ. Εἶτα Κάθισμα, καὶ πάλιν Ἀντίφωνον β´ καὶ γ´ καὶ Καθίσματα ἐναλλάξ. Τὸ β´ Εὐαγγέλιον, συνέχεια ὂν τοῦ πρώτου, ἱστορεῖ τὴν σύλληψιν τοῦ Ἰησοῦ καὶ τὴν προσαγωγὴν αὐτοῦ, τὴν φυγὴν τῶν Ἀποστόλων, κτλ. Τὸ γ´ καὶ δ´ καὶ ε´, ἐκ διαφόρων Εὐαγγελιστῶν, ἀφηγοῦνται τὰ τῆς ἀνακρίσεως τοῦ Ἰησοῦ παρὰ τοῖς ἀρχιερεῦσι, τοὺς ἐμπτυσμοὺς καὶ τὰ ραπίσματα, τὰ δεσμὰ καὶ τὴν εἰς τὸν Πιλᾶτον παράδοσιν. Μετὰ τὸ ε´ Εὐαγγέλιον γίνεται ἡ ἔξοδος τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ψαλλομένου τοῦ Ἀντιφώνου «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου». Συμπληρουμένων ἀκολούθως τῶν Ἀντιφώνων, ἄρχονται, εἰς ἀνάμνησιν τῆς ὁμολογίας τοῦ λῃστοῦ, ψαλλόμενοι οἱ Μακαρισμοί:

«Διὰ ξύλου ὁ Ἀδάμ, παραδείσου γέγονεν ἄποικος, διὰ ξύλου δὲ Σταυροῦ, ὁ λῃστὴς παράδεισον ᾤκησε»· καὶ ἕκαστον τῶν γοργῶν τούτων τροπαρίων τελευτᾷ, εἰς τὸ «Μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου». «Τῶν θεοκτόνων ὁ ἑσμός, τῶν Ἰουδαίων ἔθνος τὸ ἄνομον», καὶ «Τὸ χειρόγραφον ἡμῶν, ἐν τῷ Σταυρῷ διέρρηξας, Κύριε». «Ἡ ζωηφόρος σου πλευρά, ὡς ἐξ Ἐδὲμ πηγὴ ἀναβλύζουσα,» κτλ. Ἐν τῷ μεταξὺ ἀναγινώσκεται τὸ Ϛ´ καὶ ζ´ καὶ η´ Εὐαγγέλιον, μετὰ δὲ τὸ θ´ ψάλλεται τὸ συντομώτατον τριῴδιον τοῦ ἱεροῦ Κοσμᾶ. «Πρὸς σὲ ὀρθρίζω, τὸν δι᾿ εὐσπλαγχνίαν σεαυτόν, τῷ πεσόντι κενώσαντα ἀτρέπτως, καὶ μέχρι παθῶν, ἀπαθῶς ὑποκύψαντα, Λόγε Θεοῦ, τὴν εἰρήνην παράσχου μοι φιλάνθρωπε». Κατὰ τὴν ε´ ταύτην ᾠδήν, πρώτην οὖσαν τοῦ τριῳδίου, ἀναγινώσκεται τὸ Κοντάκιον, καὶ εἶτα ὁ Συναξαριστής, μετὰ τῶν δύο τούτων ὡραίων ἰαμβείων:

Ζῶν εἶ Θεὸς σύ, κἂν νεκρωθεὶς ἐν ξύλῳ.
Ὦ νεκρὲ γυμνέ, καὶ Θεοῦ ζῶντος Λόγε.

Ἡ η´ ᾠδὴ εἶναι διάλογος μεταξὺ Χριστοῦ καὶ Πέτρου, ἡ δ᾿ ἐνάτη περιέχει τὸν πασίγνωστον ἐκεῖνον εἱρμόν, «Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ», ὃν ὁ ποιητὴς συνέθηκε, λέγουσιν, ὑψηλὸν καὶ μεγαλοπρεπῆ πρὸς παραμυθίαν τῆς Θεοτόκου.

Μετὰ τὴν συμπλήρωσιν τοῦ τριῳδίου ψάλλεται τὸ Ἐξαποστειλάριον, «Τὸν λῃστὴν αὐθημερόν». Ἀκολούθως οἱ Αἶνοι εἰς γ´ ἦχον. «Δύο καὶ πονηρὰ ἐποίησεν, ὁ πρωτότοκος υἱός μου Ἰσραήλ». Παθητικώτατον εἶναι τὸ β´ ἰδιόμελον, «Ἕκαστον μέλος τῆς ἁγίας σου σαρκός, ἀτιμίαν δι᾿ ἡμᾶς ὑπέμεινε· τὰς ἀκάνθας ἡ κεφαλή, ἡ ὄψις τὰ ἐμπτύσματα, αἱ σιαγόνες τὰ ῥαπίσματα, τὸ στόμα τὴν ἐν ὄξει κερασθεῖσαν χολὴν τῇ γεύσει, τὰ ὦτα τὰς δυσσεβεῖς βλασφημίας, ὁ νῶτος τὴν φραγγέλωσιν, καὶ ἡ χεὶρ τὸν κάλαμον· αἱ τοῦ ὅλου σώματος ἐκτάσεις ἐν τῷ σταυρῷ, τὰ ἄρθρα τοὺς ἥλους, καὶ ἡ πλευρὰ τὴν λόγχην». Προφητικὸν δὲ καὶ μεγαλορρῆμον εἶναι τὸ Δόξα· «Ἐξέδυσάν με τὰ ἱμάτιά μου, καὶ ἐνέδυσάν με χλαμύδα κοκκίνην· ἔθηκαν ἐπὶ τὴν κεφαλήν μου στέφανον ἐξ ἀκανθῶν, καὶ ἐπὶ τὴν δεξιάν μου χεῖρα ἔδωκαν κάλαμον, ἵνα συντρίψω αὐτούς, ὡς σκεύη κεραμέως». Ὁμοίως τὸ Καὶ νῦν· «Τὸν νῶτόν μου ἔδωκα εἰς μάστιγας», κτλ. Καὶ ἅμα λέγονται τὸ ι´ καὶ τὸ ια´ Εὐαγγέλιον. Ἕπονται τὰ Ἀπόστιχα: «Πᾶσα ἡ κτίσις ἠλλοιοῦτο φόβῳ», Τὸ γ´ τούτων, εἰς ἦχον β´ ᾀδόμενον, εἰσάγει τὴν Θεοτόκον, τετρωμένην τὰ σπλάγχνα, στενάζουσαν, τύπτουσαν τὸ στῆθος, καὶ γοερῶς ἀνακράζουσαν: «Οἴμοι! θεῖον τέκνον, οἴμοι! τὸ φῶς τοῦ κόσμου· πῶς ἔδυς ἐξ ὀφθαλμῶν μου, ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ»· ὁμοίως καὶ τὸ δ´, «Υἱέ μου, ποῦ τὸ κάλλος ἔδυ τῆς μορφῆς σου; οὐ φέρω σε, γυμνὸν ὡς κατάδικον ὁρᾶν, ἐπὶ ξύλου κρεμάμενον». Ἐπειδὴ πᾶσα ἡ ἀνθρωπότης σύγκειται ἐκ μητέρων καὶ τέκνων, μητέρες καὶ τέκνα ἂς εἴπωσιν ἂν δικαίως ἡ χριστιανικὴ θρησκεία δὲν ἐπεκράτησεν ἐπὶ τῆς γῆς.

Μετὰ τὰ Ἀπόστιχα λέγεται τὸ ιβ´ Εὐαγγέλιον, «Τῇ ἐπαύριον, ἥτις ἐστὶ μετὰ τὴν Παρασκευήν», καὶ συμπληροῦται ἡ περίσεμνος ἀκολουθία τῶν Παθῶν τοῦ Σωτῆρος.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

«Οὐκέτι ἄτρωτος εἶναι θέλω, τετρωμένον σε βλέπων, Σωτήρ μου», ἔλεγεν εἷς τῶν ἀρχαίων ἀσκητῶν, ἐμβλέπων εἰς τὴν εἰκόνα τοῦ Ἐσταυρωμένου, θεωρῶν καθῃμαγμένας τὰς χεῖρας καὶ τὴν πλευρὰν καὶ τοὺς πόδας αὐτοῦ. Πολλὰ καὶ καλὰ ἄνθη ἔχει ἡ χριστιανικὴ ποίησις σχετικῶς πρὸς τὸν σταυρικὸν θάνατον καὶ τὴν ταφὴν τοῦ Σωτῆρος. Ἀλλ᾿ ὁ οὐρανοβάμων Παῦλος εἶπε τὰ κάλλιστα ἔπη περὶ τοῦ Σταυροῦ καὶ τοῦ θανάτου τοῦ Ἰησοῦ. «Ἐμοὶ δὲ μὴ γένοιτο καυχᾶσθαι, εἰμὴ ἐν τῷ Σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι᾿ οὗ ἐμοὶ κόσμος ἐσταύρωται, κἀγὼ τῷ κόσμῳ». «Τοῦ λοιποῦ κόπους μοι μηδεὶς παρεχέτω, ἐγὼ γὰρ τὰ στίγματα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ ἐν τῷ σώματί μου βαστάζω». «Χριστὸς ἡμᾶς ἐξηγόρασεν ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου, γενόμενος ὑπὲρ ἡμῶν κατάρα· γέγραπται γάρ, «Ἐπικατάρατος πᾶς ὁ κρεμάμενος ἐπὶ ξύλου»«. «Ἡμεῖς δὲ κηρύττομεν Χριστὸν ἐσταυρωμένον, Ἰουδαίοις μὲν σκάνδαλον, Ἕλλησι δὲ μωρίαν. . . Οὐδ᾿ ἔκρινα τοῦ εἰδέναι τι ἐν ἡμῖν, ἀδελφοί, εἰμὴ Ἰησοῦν Χριστόν, καὶ τοῦτον ἐσταυρωμένον». «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός». «Ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθημεν, εἰς τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐβαπτίσθημεν· συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ἵνα, ὥσπερ ἠγέρθη Χριστὸς ἐκ νεκρῶν, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν», κτλ. Ἀλλὰ καὶ ὁ κορυφαῖος Πέτρος, ἐν τῇ Α´ Καθολικῇ, λέγει: «Εἰς τοῦτο γὰρ ἐκλήθητε, ὅτι καὶ Χριστὸς ἔπαθεν ὑπὲρ ὑμῶν, ὑμῖν ὑπολιμπάνων ὑπογραμμόν, ἵνα ἐπακολουθήσητε τοῖς ἴχνεσιν αὐτοῦ· ὃς λοιδορούμενος οὐκ ἀντελοιδόρει, πάσχων οὐκ ἠπείλει, παρεδίδου δὲ τῷ κρίνοντι δικαίως· ὃς τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν αὐτὸς ἀνήνεγκεν ἐν τῷ σώματι αὐτοῦ ἐπὶ τὸ ξύλον, ἵνα ταῖς ἁμαρτίαις ἀπογενόμενοι τῇ δικαιοσύνῃ ζήσωμεν».

Σήμερον ἀπὸ πρωίας ἀναγινώσκονται ἐπ᾿ ἐκκλησίας αἱ Ὧραι τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Παρασκευῆς. Αἱ Ὧραι αὗται, τρίψαλμοι οὖσαι, ὡς αἱ καθημεριναί, δὲν ἔχουσιν ὅμως τοὺς αὐτοὺς ἀκριβῶς ψαλμοὺς οὓς καὶ ἐκεῖναι, ἀλλ᾿ ἀντικαθιστῶσι τοὺς κοινοὺς δι᾿ ἄλλων προσφυεστέρων τῇ ἡμέρᾳ, ὧν τινες ἐκ τῶν προφητικωτέρων τοῦ ἱεροῦ ψαλμῳδοῦ. Τοιοῦτος εἶναι ὁ β´ «Ἵνα τί ἐφρύαξαν ἔθνη καὶ λαοὶ ἐμελέτησαν κενά; Παρέστησαν οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς καὶ οἱ ἄρχοντες συνήχθησαν ἐπὶ τὸ αὐτό, κατὰ τοῦ Κυρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ». Προσέτι δὲ ὁ ἑπόμενος: «Σῶσόν με, ὁ Θεός, ὅτι εἰσήλθοσαν ὕδατα ἕως ψυχῆς μου». Καὶ ἄλλος ὁ ἑξῆς, ὅστις φαίνεται ὡς νὰ ἐγράφη κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέραν τοῦ Πάθους τοῦ Σωτῆρος, τόσον ἐμφαντικῶς προλέγει τὰ συμβησόμενα: «Ὁ Θεός, ὁ Θεός μου, πρόσχες μοι, ἵνα τί ἐγκατέλιπές με; Μακρὰν ἀπὸ τῆς σωτηρίας μου οἱ λόγοι τῶν παραπτωμάτων μου. Ὁ Θεός μου, κεκράξομαι ἡμέρας καὶ οὐκ εἰσακούσῃ, καὶ νυκτὸς καὶ οὐκ εἰς ἄνοιαν ἐμοί. . . Ἐγὼ δέ εἰμι σκώληξ καὶ οὐκ ἄνθρωπος, ὄνειδος ἀνθρώπων καὶ ἐξουθένημα λαοῦ. Πάντες οἱ θεωροῦντές με ἐξεμυκτήρισάν με, ἐλάλησαν ἐν χείλεσιν, ἐκίνησαν κεφαλήν. Ἤλπισεν ἐπὶ Κύριον, ῥυσάσθω αὐτόν, σωσάτω αὐτόν, εἰ θέλει αὐτόν. Ὅτι ἐκύκλωσάν με κύνες πολλοί, συναγωγὴ πονηρευομένων περιέσχον με. Ὤρυξαν χεῖράς μου καὶ πόδας μου, ἐξηρίθμησαν πάντα τὰ ὀστᾶ μου. Καὶ ἐγενήθη ἡ καρδία μου ὡσεὶ κηρὸς τηκόμενος ἐν μέσῳ τῆς κοιλίας μου. Διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρον. Καὶ ἔδωκαν εἰς τὸ βρῶμά μου χολὴν καὶ εἰς τὴν δίψαν μου ἐπότισάν με ὄξος».

Ἐν ἑκάστῃ τῶν Ὡρῶν τούτων ψάλλονται μὲν ἰδιόμελα, ὧν τινα ταυτίζονται πρὸς τὰ Ἀντίφωνα τῆς νυκτερινῆς ἀκολουθίας τῶν Ἁγίων Παθῶν, ἀναγινώσκεται δὲ περικοπὴ Προφήτου, Ἀποστόλου καὶ Εὐαγγελίου. Μετὰ δὲ τὴν θ´ Ὥραν καὶ τὰ Τυπικὰ ἐπισυνάπτεται ὁ Ἑσπερινός, ἄνευ στιχολογίας Ψαλτηρίου, Ἑσπέρια δὲ ψάλλονται τὰ Ἀπόστιχα τοῦ Ὄρθρου, «Πᾶσα ἡ Κτίσις ἠλλοιοῦτο φόβῳ». «Σήμερον σὲ θεωροῦσα ἡ ἄμεμπτος Παρθένος», κτλ. Ἕπονται τρία ἀναγνώσματα ἐκ τῆς Παλαιᾶς Γραφῆς, ὧν ἓν τοῦ Ἡσαΐου: «Κύριε, τίς ἐπίστευσε τῇ ἀκοῇ ἡμῶν;. . . Καὶ εἶδον αὐτὸν καὶ οὐκ εἶχεν εἶδος οὐδὲ κάλλος, ἀλλὰ τὸ εἶδος αὐτοῦ ἄτιμον, καὶ ἐκλεῖπον παρὰ πάντας τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων. Ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχθη, καὶ ὡς ἀμνὸς ἄμωμος, ἐναντίον τοῦ κείροντος αὐτὸν ἄφωνος, οὕτως οὐκ ἀνοίγει τὸ στόμα αὐτοῦ. Ἐν τῇ ταπεινώσει αὐτοῦ ἡ κρίσις αὐτοῦ ἤρθη, ὅτι αἴρεται ἀπὸ τῆς γῆς ἡ ζωὴ αὐτοῦ· τὴν δὲ γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγήσεται; Ὅτι ἕνεκα τῶν ἀνομιῶν τοῦ λαοῦ μου ἤρθη εἰς θάνατον. Αὐτὸς δὲ ἐτραυματίσθη διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. Ὃς ἁμαρτίαν οὐκ ἐποίησεν, οὐδ᾿ εὐρέθη δόλος ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ», κτλ.

Μετὰ τὸν Ἀπόστολον εἶτα ἀναγινώσκεται ἀπ᾿ ἄμβωνος τὸ Εὐαγγέλιον τοῦ Ἑσπερινοῦ, γίνεται δὲ καὶ ἡ ἀποκαθήλωσις. Σημειωτέον δέ, ὅτι τοῦτο καὶ ἄλλα τινὰ ἔθιμα δὲν ἀναγράφονται ἐν τοῖς Τυπικοῖς, ἂν δὲν ἀπατῶμαι.

Εἶτα ἄρχονται τὰ Ἀπόστιχα, «Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου σε νεκρόν», καὶ τὰ ἄλλα. Τὸ Δοξαστικόν, «Σὲ τὸν ἀναβαλλόμενον, τὸ φῶς ὥσπερ ἱμάτιον», εἶναι ἓν τῶν παθητικωτέρων κελαδημάτων τῆς Ἱερᾶς Μούσης, ὧν ἀφθονεῖ ἡ ἑβδομὰς αὕτη. Εἶτα γίνεται ὁ ἀσπασμὸς τοῦ Ἐπιταφίου, ψάλλονται τὰ Ἀπολυτίκια, «Ὁ Εὐσχήμων Ἰωσήφ», καὶ γίνεται ἀπόλυσις.

Τὴν ἑσπέραν ψάλλεται ὁ Ὄρθρος τοῦ Μ. Σαββάτου, ἤτοι ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἐπιταφίου. Εἰς τὸ Θεὸς Κύριος, ὅπερ εἶναι διὰ τὴν ἀκολουθίαν ταύτην, ὅ,τι κατὰ τὰς προλαβούσας ἑσπέρας τὸ τριπλοῦν Ἀλληλούια, ψάλλεται ὁ «Εὐσχήμων Ἰωσήφ», «Ὅτε κατῆλθες» καὶ «Ταῖς μυροφόροις γυναιξί». Εἶτα, κατὰ τὸ Τυπικὸν τῆς Μ. Ἐκκλησίας, ψάλλεται τὸ Κάθισμα «Σινδόνι καθαρᾷ» καὶ «Ἐξέστησαν Χοροί». Καὶ ἀρχόμεθα τοῦ Κανόνος: «Κύματι θαλάσσης». Συμπληρουμένου δὲ τοῦ Κανόνος, ἐξέρχονται οἱ ἱερεῖς ψάλλοντες τὰ Ἐγκώμια, εἰς τρεῖς στάσεις. Ἡ α´ «Ἡ Ζωὴ ἐν τάφῳ», ἡ β´ «Ἄξιόν ἐστι, μεγαλύνειν σε», ἡ γ´ «Αἱ γενεαὶ πᾶσαι». Μετὰ τοῦτο, τὰ Εὐλογητάρια, «Τῶν Ἀγγέλων ὁ δῆμος, κατεπλάγη ὁρῶν σε», κτλ.

Ἀντὶ Ἐξαποστειλαρίου λέγεται ἁπλῶς «Ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν» ἐκ τρίτου, καὶ ἀκολούθως οἱ Αἶνοι, σοβαρώτατον καὶ ὑψηλὸν μέλος, εἰς ἦχον β´ «Σήμερον συνέχει τάφος, τὸν συνέχοντα παλάμῃ τὴν κτίσιν, καλύπτει λίθος, τὸν καλύψαντα ἀρετῇ τοὺς οὐρανούς». «Τί τὸ ὁρώμενον θέαμα; τίς ἡ παροῦσα κατάπαυσις; ὁ Βασιλεὺς τῶν αἰώνων, τὴν διὰ Σταυροῦ τελέσας οἰκονομίαν, ἐν τάφῳ σαββατίζει, καινὸν ἡμῖν παρέχων σαββατισμόν· αὐτῷ βοήσωμεν· Ἀνάστα ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν, ὅτι σὺ βασιλεύεις εἰς τοὺς αἰῶνας». Καὶ τὸ γ´, «Δεῦτε ἴδωμεν τὴν ζωὴν ἡμῶν, ἐν τάφῳ κειμένην, ἵνα τοὺς ἐν τάφοις κειμένους ζωοποιήσῃ· δεῦτε σήμερον, τὸν ἐξ Ἰούδα ὑπνοῦντα θεώμενοι, προφητικῶς αὐτῷ ἐκβοήσωμεν. Ἀναπεσών, κεκοίμησαι ὡς λέων, τίς ἐγερεῖ σε, Βασιλεῦ; ἀλλ᾿ ἀνάστηθι αὐτεξουσίως, ὁ δοὺς σεαυτόν, ὑπὲρ ἡμῶν ἑκουσίως, Κύριε δόξα σοι». Τὸ δὲ δ´ πλ. β´ ἤχου: «ᾘτήσατο Ἰωσήφ», κτλ. Δόξα, «Τὴν σήμερον μυστικῶς, ὁ μέγας Μωσῆς, προδιετυποῦτο λέγων· Καὶ εὐλόγησεν ὁ Θεός, τὴν ἡμέραν τὴν ἑβδόμην», κτλ. Καὶ νῦν, «Ὑπερευλογημένη». Εἶτα ψάλλεται ἡ Μ. Δοξολογία, τελευτῶσα εἰς τὸν Τρισάγιον, καὶ γίνεται ἡ ἔξοδος τοῦ Ἐπιταφίου, κατὰ τὸ ἐπικρατῆσαν ἔθιμον.

Ἐπανερχομένων δὲ ἡμῶν εἰς τὸν ναόν, ἀναγινώσκεται ἡ μυστικὴ προφητεία τοῦ Ἰεζεκιήλ, συμβολικῶς ἐκτιθεμένου τὴν μέλλουσαν κοινὴν ἀνάστασιν, ὁ Ἀπόστολος: «Μικρὰ ζύμη, ὅλον τὸ φύραμα ζυμοῖ. . . καὶ γὰρ τὸ Πάσχα ἡμῶν, ὑπὲρ ἡμῶν ἐτύθη Χριστός», καὶ τὸ Εὐαγγέλιον, «Τῇ ἐπαύριον, ἥτις ἐστὶ μετὰ τὴν Παρασκευὴν» καὶ ἀπόλυσις.

ΜΕΓΑ ΣΑΒΒΑΤΟΝ

«Τί τοῦτο; σήμερον σιγὴ ἐπὶ τῆς γῆς» ἔγραφεν ὁ ἱερὸς Ἐπιφάνιος, προοιμιαζόμενος τὸν εἰς τὴν θεόσωμον ταφὴν λόγον αὐτοῦ. Ἐν τῷ Συναξαριστῇ δὲ φέρεται, ὅτι πασῶν μὲν τῶν ἡμερῶν ὑπερτεροῦσιν αἱ τῆς Μ. Ἑβδομάδος, ταύτης δὲ πάλιν ὑπερέχει τὸ Μέγα Σάββατον. «Ὅθεν καὶ τὸ Σάββατον τοῦτο, θείας εὐλογίας καὶ δόξης, καὶ τῆς σῆς λαμπρότητος ἠξίωται», ψάλλει ἡ Ἐκκλησία.

Τελουμένης σήμερον Λειτουργίας τοῦ Μ. Βασιλείου, συμψάλλεται αὐτῇ ὁ ἑσπερινὸς τοῦ Πάσχα, ἐν ᾧ προηγοῦνται μὲν τὰ ἀναστάσιμα τῆς Ὀκτωήχου «Τὰς ἑσπερινὰς ἡμῶν εὐχάς, πρόσδεξαι Ἅγιε Κύριε, καὶ παράσχου ἡμῖν ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, ὅτι μόνος εἶ ὁ δείξας, ἐν κόσμῳ τὴν Ἀνάστασιν». Οὕτω λιτότατα καὶ συντόμως προοιμιάζει ὁ ἱερὸς Δαμασκηνὸς ὅλην τὴν Ὀκτώηχον. Εὐθὺς δὲ ἄρχεται εἶτα τῶν ἐνθουσιαστικῶν παρακελεύσεων: «Κυκλώσατε λαοὶ Σιών, καὶ περιλάβετε αὐτήν, καὶ δότε δόξαν ἐν αὐτῇ τῷ ἀναστάντι ἐκ νεκρῶν». Αὐτὸν διαδεχόμενος ἄλλος μελῳδός, ὁ

Ἀνατόλιος, ἐπιφωνεῖ: «Εὐφράνθητε οὐρανοί, σαλπίσατε τὰ θεμέλια τῆς γῆς, βοήσατε τὰ ὄρη εὐφροσύνην». Μετὰ ταῦτα ψάλλονται τέσσαρα ἄλλα ἰδιόμελα, παραστατικὰ τῆς εἰς τὸν ᾍδην καθόδου τοῦ Σωτῆρος: «Σήμερον ὁ ᾍδης στένων βοᾷ, συνέφερέ μοι, εἰ τὸν ἐκ Μαρίας γεννηθέντα μὴ ὑπεδεξάμην». «Δόξα», τὸ αὐτὸ καὶ εἰς τοὺς Αἴνους τοῦ Ἐπιταφίου: «Τὴν σήμερον μυστικῶς». «Καὶ νῦν» τὸ Θεοτοκίον, «Τὴν παγκόσμιον δόξαν». Μετὰ τὴν εἴσοδον, λέγονται τὰ ἀναγνώσματα, καὶ ἡ μὲν βίβλος τοῦ Τριῳδίου περιέχει πλείονα, τὸ δὲ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας ὁρίζει ν᾿ ἀναγινώσκωνται τρία, τὸ ἐκ τῆς Γενέσεως: «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεός», εἶτα ὁλόκληρος ἡ προφητεία τοῦ Ἰωνᾶ: «Ἐγένετο λόγος Κυρίου πρὸς Ἰωνᾶν τὸν τοῦ Ἀμαθές, λέγων· Ἀνάστηθι καὶ πορεύθητι εἰς Νινευῒ τὴν πόλιν τὴν μεγάλην, καὶ κήρυξον ἐν αὐτῇ, ὅτι ἀνέβη ἡ κραυγὴ τῆς κακίας αὐτῆς πρός με. Καὶ ἀνέστη Ἰωνᾶς τοῦ φυγεῖν εἰς Θαρσεὶς ἀπὸ προσώπου Κυρίου», κτλ. Τρίτον ἀνάγνωσμα ἐκ τῆς προφητείας τοῦ Δανιήλ: «Ἔτους ὀκτωκαιδεκάτου, Ναβουχοδονόσωρ ὁ βασιλεὺς ἐποίησεν εἰκόνα χρυσῆν, ὕψος αὐτῆς πήχεων ἑξήκοντα, εὖρος αὐτῆς πήχεων ἕξ». Καὶ ἱστορεῖται τὸ τυραννικὸν πρόσταγμα τοῦ βασιλέως, ὅπως ὅλοι, λαοί, φυλαὶ καὶ γλῶσσαι, «πεσόντες προσκυνήσωσι τῇ εἰκόνι τῇ χρυσῇ, ᾗ ἔστησε Ναβουχοδονόσωρ ὁ βασιλεύς»· ἡ παρακοὴ τῶν Τριῶν Παίδων, ἡ καταγγελία αὐτῶν παρὰ τῶν αὐλικῶν, ἡ ἐξέτασις αὐτῶν, καὶ ἡ ἀπάντησίς των πρὸς τὸν ἀλαζόνα Ἀσσύριον. «Ἡμεῖς, βασιλεῦ, τοῖς θεοῖς σου οὐ λατρεύομεν, καὶ τῇ εἰκόνι, ᾗ ἔστησας ἡμῖν, οὐ προσκυνοῦμεν». Ἀκολούθως ἡ μανιώδης ὀργὴ τοῦ τυράννου, προστάξαντος νὰ καῇ ἡ κάμινος ἑπταπλασίως, ἡ καταβίβασις τῶν τριῶν νεαρῶν ἡρώων τῶν προμάχων τῆς πίστεως καὶ τῶν ἐθνικῶν παραδόσεών των εἰς τὴν κάμινον, καὶ ἡ τόσον ταπεινὴ ἅμα καὶ ὑψηλὴ αὐτῶν προσευχή: «Εὐλογητὸς εἶ Κύριε, ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, ὁ ὑπερύμνητος καὶ ὑπερυψούμενος εἰς τοὺς αἰῶνας. Ὅτι δίκαιος εἶ ἐπὶ πᾶσιν οἷς ἐποίησας ἡμῖν. Ὅτι ἡμάρτομεν καὶ ἠνομήσαμεν καὶ ἠδικήσαμεν. Εὐλογημένος εἶ ἐν τῷ ναῷ τῆς ἁγίας δόξης σου, ὁ ὑπερύμνητος καὶ ὑπερυψούμενος εἰς τοὺς αἰῶνας. Εὐλογημένος εἶ ἐπὶ θρόνου δόξης τῆς βασιλείας σου, ὁ ὑπερύμνητος καὶ ὑπερυψούμενος εἰς τοὺς αἰῶνας. Εὐλογημένος εἶ ὁ βλέπων ἀβύσσους, ὁ καθήμενος ἐπὶ τῶν Χερουβίμ, ὁ ὑπερύμνητος καὶ ὑπερυψούμενος εἰς τοὺς αἰῶνας». Καὶ τότε, λέγει, οἱ φύλακες, οἱ φρουροῦντες παρὰ τὸ στόμιον τῆς καμίνου, παρακύψαντες εἶδον τέσσαρας ἀντὶ τριῶν, ἱσταμένους ἀβλαβεῖς ἐν μέσῳ τῆς φλογός. Τότε οἱ ἱεροὶ παῖδες ἔμελψαν τὸν εὐχαριστήριον ὕμνον, ὃν καὶ ἡ Ἐκκλησία συμψάλλει αὐτοῖς σήμερον εἰς τὸ τέλος τοῦ κατ᾿ αὐτοὺς ἀναγνώσματος: «Εὐλογεῖτε πάντα τὰ ἔργα Κυρίου, τὸν Κύριον ὑμνεῖτε καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας». Εἶτα, ψαλλομένου ἀντὶ τρισαγίου τοῦ «Ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε», ἐπισυνάπτεται ὁ Ἀπόστολος καὶ συγχρόνως ὁ ἱερεὺς ἀφαιρεῖ τὸ μέλαν φαιλόνιον καὶ φορεῖ λευκόν. Συμπληρουμένου δὲ τοῦ Ἀποστόλου, ἐξέρχεται ψάλλων τό, «Ἀνάστα, ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν», καὶ ραίνει δι᾿ ἀνθέων τὸν ναὸν καὶ τοὺς ἐν αὐτῷ. Εἶτα ἀναγινώσκεται τὸ πρῶτον ἀναστάσιμον Εὐαγγέλιον, «Ὀψὲ σαββάτων, τῇ ἐπιφωσκούσῃ εἰς μίαν σαββάτων», καὶ καθεξῆς ἡ θεία Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου. Ἀντὶ δὲ χερουβικοῦ ψάλλεται τὸ σεμνότατον ἐκεῖνο, «Σιγησάτω πᾶσα σὰρξ βροτεία».

Περὶ δὲ ὥραν ε´ (ἤτοι ἑνδεκάτην), σημαίνει «τὸ μέγα καὶ τὸ σιδηροῦν» καὶ ἀρχόμεθα τῆς ἱερᾶς παννυχίδος, προαγγέλου τῆς φαιδροτάτης καὶ ὑπερλάμπρου ἡμέρας τοῦ Ἁγίου Πάσχα. Ἐν ταύτῃ τῇ παννυχίδι ψάλλεται τὸ δεύτερον ὁ Κανὼν τοῦ Μ. Σαββάτου, «Κύματι θαλάσσης», ἓν τῶν περικαλλεστάτων τῆς Ἐκκλησίας μουσουργημάτων. Τοῦ Κανόνος τούτου αἱ τέσσαρες πρῶται ᾠδαὶ ἐπιγράφονται Μάρκου, ἐπισκόπου Ὑδροῦντος, αἱ δὲ τέσσαρες τελευταῖαι τοῦ Κοσμᾶ, καὶ οἱ εἱρμοὶ «γυναικός τινος, Κασσίας ὀνομαζομένης». Καὶ περὶ μὲν τοῦ τετραῳδίου τοῦ ἱεροῦ Κοσμᾶ οὐδὲν ἄπορον, διότι καὶ διὰ τὰς ἄλλας ἡμέρας, πλὴν τῆς Μ. Πέμπτης, τριῴδια ἐποίησε, περιλαβὼν τὰς ἀκροστιχίδας ὅλης τῆς ἑβδομάδος, εἰς τρεῖς ἰαμβικοὺς στίχους, κατὰ τὸ ἑπόμενον σχῆμα·

Μ. Δευτ. Τῇ Δευτέρᾳ

Μ. Τρ. Τρίτη τε

Μ. Τετ. Τετράδι ψαλῶ.

Μ. Πέμ. Τῇ μακρᾷ Πέμπτῃ μακρὸν ὕμνον ἐξᾴδω

Μ. Παρ. Προσάββατόν τε.

Μ. Σάββ. Σάββατον μέλπω Μέγα.

Κατὰ ταῦτα λοιπὸν τὸ τριῴδιον τῆς Μ. Παρασκευῆς «Πρὸς σὲ ὀρθρίζω» καὶ τὸ τετραῴδιον τοῦ Μ. Σαββάτου, «Συνεσχέθη, ἀλλ᾿ οὐ κατεσχέθη» ἔχουσιν ἀκροστιχίδα ἕνα τρίμετρον ἰαμβικὸν ἀμφότερα·

Προσάββατόν τε· Σάββατον μέλπω Μέγα.

Ἀλλὰ καθ᾿ ὃν τρόπον τὸ τετραῴδιον τοῦ Κοσμᾶ συμπληροῦται εἰς τέλειον Κανόνα διὰ τοῦ εἰς τὸν Μᾶρκον ἀποδιδομένου τετραῳδίου, οὕτω καὶ ἡ ἀκροστιχὶς ἐκείνου «Σάββατον μέλπω Μέγα» εἰς τέλειον ἰαμβικὸν προβιβάζεται διὰ τῆς ἀκροστιχίδος «Καὶ σήμερον δέ», ἣν φέρει τὸ τοῦ Μάρκου τετραῴδιον, ὡς ἑξῆς·

Καὶ σήμερον δέ, Σάββατον μέλπω Μέγα.

Ἕως ἐδῶ καλῶς ἔχει, ἀλλ᾿ οἱ εἱρμοὶ ἐπιγράφονται τῆς Κασσιανῆς. Ἐνταῦθα ἀναφύονται ζητήματα, α´ ἂν οἱ εἱρμοὶ ὅλου τοῦ Κανόνος εἶναι τῆς Κασσιανῆς, ὡς ἐμφαίνεται ἐκ τῆς ἐν τῷ τριῳδίῳ φράσεως, καθολικῆς οὔσης, ἢ οἱ εἱρμοὶ τοῦ α´ τετραῳδίου μόνου· β´ ἂν ἡ Κασσιανὴ ἦτο ἀρ- χαιοτέρα τοῦ Μάρκου τούτου, καὶ εἶχε ποιήσει τοὺς εἱρμούς, διὰ τί νὰ μὴ ποιήσῃ καὶ τὸ τετραῴδιον ὅλον; γ´ πῶς ὁ Κοσμᾶς εὑρὼν τοὺς εἱρμοὺς τῆς Κασσίας κατώρθωσε νὰ σφηνώσῃ τὰ ἀρκτικὰ γράμματα τῶν τεσσάρων τελευταίων, ὧν εἶχεν ἀνάγκην, ἐν τῇ ἀκροστιχίδι, κατὰ τὸ ἑπόμενον σχῆμα.

ΣάββΑτον μΕλπω Μέγα.

Ἡ τελευταία αὕτη ἀπορία λύεται εὐκολώτατα, διότι εἶναι γνωστὴ ἡ ἐποχὴ τοῦ Κοσμᾶ καὶ ἡ ἐποχὴ τῆς Κασσιανῆς. Ἀδύνατον ὁ Κοσμᾶς νὰ ἔλαβε τοὺς ὑπὸ τῆς Κασσιανῆς συνηθεστάτους εἱρμούς, διότι ἦτο ἀρχαιότερος ἐκείνης. Ἀμφιβολία μένει περί τε τῶν εἱρμῶν καὶ τοῦ τροπαρίου τῶν τεσσάρων πρώτων ᾠδῶν. Εὐλογώτερον δὲ νομίζω νὰ παραδεχθῇ τις ὅτι ὅλον τὸ πρῶτον τετραῴδιον, εἱρμοὶ καὶ τροπάρια, εἶναι ἑνὸς ἔργον, τοῦ Μάρκου Ὑδροῦντος ἢ τῆς Κασσίας. Καὶ θὰ ἐπροτίμων ν᾿ ἀποδώσω

αὐτὸ εἰς τὴν ποιήτριαν τοῦ περιπαθοῦς «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις», ἐὰν ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης δὲν ἐσημείου ἔν τινι ὑπ᾿ αὐτοῦ ἐκδοθέντι φυλλαδίῳ τοῦ Ἐπιταφίου, ὅτι εὑρίσκεται ἐν τοῖς Θεοτοκαρίοις Κανὼν πρὸς τὸ «Κύματι θαλάσσης» ἡρμοσμένος, ὅστις ἐπιγράφεται τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης, πολὺ ἀρχαιοτέρου τῆς Κασσιανῆς, συγχρόνου δὲ τοῦ Κοσμᾶ καὶ τοῦ Δαμασκηνοῦ. Εἰς τὸν Μᾶρκον ἄρα Ὑδροῦντος ἀποδοτέαι αἱ τέσσαρες πρῶται ᾠδαί, πλὴν ἂν ὁ ἱερὸς Κοσμᾶς, μετὰ δευτέραν ἔμπνευσιν, ἠθέλησε νὰ συμπληρώσῃ εἰς τέλειον Κανόνα τὸ ἔνθεον μελῴδημα. Σημειωτέον, ὅτι δὲν εἶδον τὸν ὑπὸ τοῦ Νικοδήμου μνημονευόμενον Κανόνα, καὶ δὲν δύναμαι νὰ εἴπω ἂν εἶναι γνήσιος τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης.

Συμπληρουμένου τοῦ Κανόνος, λήγει ἡ παννυχίς, καὶ τὰ ὦτα τῶν εὐσεβῶν πανηγυριστῶν, ἀφοῦ διῆλθον διὰ τῶν κατανυκτικῶν ᾀσμάτων τοῦ Μ. Σαββάτου, κατὰ τὸν νόμον τῆς καλλιτεχνικῆς ἀντιθέσεως, ἑτοιμάζονται μετὰ πλείονος ἡδύτητος ν᾿ ἀκούσωσι τοὺς χαρμοσύνους καὶ θεσπεσίους φθόγγους τοῦ θείου Δαμασκηνοῦ, τὸ «Ἀναστάσεως ἡμέρα».

(1887)

Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ

Περὶ ὥραν δωδεκάτην, ληγούσης τῆς παννυχίδος, ὁ ἱερεὺς ἅπτει τὴν λαμπάδα, καὶ ἐξέρχεται εἰς τὰ βημόθυρα ψάλλων τὸ «Δεῦτε λάβετε φῶς». Ἡμεῖς δέ, κατ᾿ ἀρχαῖον ἔθιμον, ἀνάπτομεν πάντες τὰς λαμπάδας ἐκ τῆς λαμπάδος τοῦ ἱερέως. Καὶ εἶτα, ἱερεῖς, διάκονοι καὶ ψάλται, μετὰ τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου καὶ τῆς εἰκόνος τῆς Ἀναστάσεως, ἀπέρχονται εἰς τὸν νάρθηκα, ψάλλοντες «Τὴν Ἀνάστασίν σου, Χριστὲ Σωτήρ». Εἶτα ἀναγινώσκεται τὸ κατὰ Ματθαῖον «Ὀψὲ Σαββάτων», ἢ τὸ β´ ἑωθινὸν τοῦ Μάρκου, «Διαγενομένου τοῦ Σαββάτου». Συμπληρουμένου τοῦ Εὐαγγελίου ὁ προεστὼς τῶν ἱερέων ἐκφωνεῖ, «Δόξα τῇ Ἁγίᾳ», καὶ εὐθὺς ἄρχεται ψάλλων τὸ Χριστὸς ἀνέστη, ἐπαναλαμβανόμενον δεκάκις καὶ τρίς. Ψαλλομένου δὲ τοῦ Χριστὸς ἀνέστη, κρούονται παρατεταμένως ὅλοι οἱ κώδωνες τοῦ ναοῦ. Εἶτα ὁ διάκονος λέγει τὰ εἰρηνικά, καὶ μετὰ τὴν ἐκφώνησιν, ἐπανερχόμεθα εἰς τὸν ναὸν ψάλλοντες τὸν Κανόνα «Ἀναστάσεως ἡμέρα, λαμπρυνθῶμεν λαοί», τὸ ἀριστούργημα τοῦτο τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ. Μετὰ τὴν συμπλήρωσιν ἑκάστης ᾠδῆς, ψάλλεται ἡ Καταβασία, καὶ μετ᾿ αὐτὴν προστίθεται τρὶς τὸ Χριστὸς ἀνέστη καὶ ἅπαξ τὸ «Ἀναστὰς ὁ Ἰησοῦς», μεθ᾿ ὃ γίνεται μικρὰ αἴτησις καὶ μεταβαίνομεν εἰς τὴν ἑπομένην ᾠδήν.

Ἡ ποίησις αὕτη τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ, ἔξοχος διθύραμβος ὑψίστης ἐξάρσεως καὶ ἀμιμήτου κάλλους, εὐωδέστατα προσφέρει ἄνθη εἰς τὴν Ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου, ἐξ ὧν τυχαίως δρέπομεν ὀλίγα τὰ ἑξῆς: «Καθαρθῶμεν τὰς αἰσθήσεις, καὶ ὀψόμεθα τῷ ἀπροσίτῳ φωτὶ τῆς Ἀναστάσεως, Χριστὸν ἐξαστράπτοντα, καὶ χαίρετε φάσκοντα, τρανῶς ἀκουσόμεθα, ἐπινίκιον ᾄδοντες». «Νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανός τε καὶ γῆ, καὶ τὰ καταχθόνια, ἑορταζέτω γοῦν πᾶσα κτίσις, τὴν ἔγερσιν Χριστοῦ, ἐν ᾗ ἐστερέωται». «Χθὲς συνεθαπτόμην σοι, Χριστέ, συνεγείρομαι σήμερον, ἀναστάντι σοι· συνεσταυρούμην σοι χθές, αὐτός με συνδόξασον, Σωτήρ, ἐν τῇ βασιλείᾳ σου». «Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος, καὶ ἀντὶ μύρου τὸν ὕμνον, προσοίσομεν τῷ Δεσπότῃ, καὶ Χριστὸν ὀψόμεθα, δικαιοσύνης ἥλιον, πᾶσι ζωὴν ἀνατέλλοντα». «Ἆρον κύκλῳ τοὺς ὀφθαλμούς σου, Σιών, καὶ ἴδε, ἰδοὺ γὰρ ἥκασί σοι, θεοφεγγεῖς ὡς φωστῆρες, ἐκ δυσμῶν καὶ βορρᾶ καὶ θαλάσσης, καὶ ἑῴας τὰ τέκνα σου, ἐν σοὶ εὐλογοῦντα, Χριστὸν εἰς τοὺς αἰῶνας».

Ὁ ἐπίλογος τοῦ συντόμου τούτου Κανόνος, ποιητικωτάτη ἀποστροφή, καὶ ἀμίμητος παθοποιία, ἔχει ὧδε: «Ὢ θείας, ὢ φίλης, ὢ γλυκυτάτης σου φωνῆς! μεθ᾿ ἡμῶν ἀψευδῶς γάρ, ἐπηγγείλω ἔσεσθαι, μέχρι τερμάτων, αἰῶνος Χριστέ, ἣν οἱ πιστοί, ἄγκυραν ἐλπίδος, κατέχοντες ἀγαλλόμεθα». «Ὦ Πάσχα τὸ μέγα, καὶ ἱερώτατον, Χριστέ, ὦ σοφία καὶ Λόγε, τοῦ Θεοῦ καὶ δύναμις, δίδου ἡμῖν ἐκτυπώτερον, σοῦ μετασχεῖν, ἐν τῇ ἀνεσπέρῳ, ἡμέρᾳ τῆς βασιλείας σου».

Μετὰ τὸν Κανόνα ψάλλεται τὸ Ἐξαποστειλάριον, «Σαρκὶ ὑπνώσας ὡς θνητός», καὶ οἱ Αἶνοι, «Ὑμνοῦμέν σου, Χριστέ, τὸ σωτήριον πάθος», καὶ εὐθὺς τὰ Πασχάλια, «Πάσχα ἱερόν, ἡμῖν σήμερον ἀναδέδεικται», ὡραία μελῳδία τοῦ πλ. α´ ἤχου· Δόξα Καὶ νῦν, «Ἀναστάσεως ἡμέρα, καὶ λαμπρυνθῶμεν τῇ πανηγύρει», οὗ ψαλλομένου γίνεται ὁ ἀσπασμός. Σημειωτέον δέ, ὅτι ἡ ἀρχὴ τοῦ τε ᾄσματος τούτου καὶ τοῦ Κανόνος τοῦ Δαμασκηνοῦ, ἐδανείσθη ἐκ τοῦ εἰς τὴν Ἀνάστασιν λόγου τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, παρ᾿ οὗ πολλὰς σεμνὰς καὶ πανηγυρικὰς φράσεις ἐδανείσθησαν οἱ ἱεροὶ ὑμνογράφοι.

Τελευτᾷ δὲ τὸ εἰρημένον Δοξαστικὸν τῶν Πασχαλίων εἰς τὸ Χριστὸς ἀνέστη, ὅπερ καὶ ἐπαναλαμβάνεται τοσάκις, ὅσον εἶναι τὸ πλῆθος τῶν ἐκκλησιαζομένων, καὶ ὅσον διαρκεῖ ὁ ἀσπασμός. Εὐθὺς δὲ μεταβαίνομεν εἰς τὴν λειτουργίαν, μὴ ψαλλομένης Δοξολογίας, ἥτις ἀργεῖ καθ᾿ ὅλην τὴν Διακαινήσιμον ἑβδομάδα, ὡς καὶ πᾶσα δοξολογία τοῦ Ψαλτηρίου, καὶ πᾶν ὅ,τι πληροῖ τὰς ἀκολουθίας καθ᾿ ὅλας τὰς ἄλλας ἑβδομάδας τοῦ ἔτους.

Ἐν τῇ λειτουργίᾳ μετὰ τὸ «Ὅσοι εἰς Χριστόν», ἀντὶ Τρισαγίου ψαλλόμενον, ἀναγινώσκεται τὸ α´ κεφάλαιον τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων, «Τὸν μὲν πρῶτον λόγον ἐποιησάμην, ὦ Θεόφιλε», καὶ Εὐαγγέλιον, τὸ α´ κεφάλαιον τοῦ κατὰ Ἰωάννην, ὅπερ εἶναι ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ βάσις τῆς δογματικῆς· «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος». Γνωστὸν εἶναι τὸ σύμβολον τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, ὁ ἀετός. Καὶ οἱ μὲν τρεῖς Εὐαγγελισταὶ ἱστόρησαν τὴν κατὰ σάρκα Γέννησιν τοῦ Χριστοῦ, ἢ τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Παρθένου, ἢ τὸ κήρυγμα τοῦ Βαπτιστοῦ, ὁ δὲ Ἰωάννης ἄρχεται ἱστορῶν αὐτὴν τὴν ἄναρχον καὶ ἄχρονον Γέννησιν τοῦ συναϊδίου Λόγου· «Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν Θεόν· πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο», καὶ εἶτα μεταβαίνει εἰς τὴν ἀκατάληπτον συγκατάβασιν τοῦ προαιωνίου Θεοῦ καὶ Λόγου· «Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο, καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας. Ἐν τῷ κόσμῳ ἦν καὶ ὁ κόσμος δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ ὁ κόσμος αὐτὸν οὐκ ἔγνω. Εἰς τὰ ἴδια ἦλθε, καὶ οἱ ἴδιοι αὐτὸν οὐ παρέλαβον». «Καὶ ἐκ τοῦ πληρώματος αὐτοῦ ἡμεῖς πάντες ἐλάβομεν, καὶ χάριν ἀντὶ χάριτος. Ὅτι ὁ νόμος διὰ Μωσέως ἐδόθη, ἡ χάρις καὶ ἡ ἀλήθεια διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐγένετο». Τοιαῦτα μαρτυρεῖ περὶ Ἰησοῦ Χριστοῦ ὁ ἠγαπημένος Ἰωάννης, «ὁ εἷς τῶν τεσσάρων ἁγνῶν ἀνθρώπων, ὧν ἐγγὺς εἰκονίζεται ὁ ἄγγελος καὶ ὁ λέων καὶ ὁ ταῦρος καὶ ὁ ἀετός».

Ταῦτα μὲν οἱ δύο Ἰωάνναι, ὁ ἔνθεος ποιητὴς τοῦ «Ἀναστάσεως ἡμέρα», καὶ ὁ θεόπνευστος συγγραφεὺς τοῦ «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος». Ἀλλ᾿ ὁ τρίτος Ἰωάννης, ὁ Χρυσορρήμων, ὁ μέγας διδάσκαλος, ὁ μέγιστος ρήτωρ τοῦ χριστιανισμοῦ, ὁ «Ὅμηρος τῶν ρητόρων», ὡς τὸν ὠνόμασεν εἷς τῶν νεωτέρων, γλυκαίνει καὶ τρέφει τὰς ψυχὰς τῶν πιστῶν διὰ τοῦ ἀμιμήτου πανηγυρικοῦ του: «Οὐκοῦν εἰσέλθετε πάντες εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου ἡμῶν. Μηδεὶς θρηνείτω πενίαν, ἐφάνη γὰρ ἡ κοινὴ βασιλεία· μηδεὶς ὀδυρέσθω πταίσματα, συγγνώμη γὰρ ἐκ τοῦ τάφου ἀνέτειλε· μηδεὶς φοβείσθω θάνατον, ἠλευθέρωσε γὰρ ἡμᾶς τοῦ Σωτῆρος ὁ θάνατος. Ἐσκύλευσε τὸν ᾍδην, ὁ κατελθὼν εἰς τὸν ᾍδην. Ἐπίκρανεν αὐτὸν γευσάμενον τῆς σαρκὸς αὐτοῦ· καὶ τοῦτο προλαβὼν Ἡσαΐας ἐβόησεν· ὁ ᾍδης, φησίν, ἐπικράνθη, συναντήσας σοι κάτω».

Ἐν τῷ ἑσπερινῷ, ὅστις καλεῖται συνήθως ἡ Β´ Ἀνάστασις, ψάλλονται ἐκ τῆς Ὀκτωήχου τὰ τοῦ β´ ἤχου Ἀναστάσιμα καὶ τὰ Πασχάλια ἐν τοῖς Ἀποστίχοις, γινομένου καὶ πάλιν τοῦ ἀσπασμοῦ. Ἀναγινώσκεται δὲ καὶ τὸ Εὐαγγέλιον «Οὔσης ὀψίας», ἐν ᾧ ἱστορεῖται ἡ ἐμφάνισις τοῦ Χριστοῦ εἰς τοὺς Ἀποστόλους. Τὸ Εὐαγγέλιον τοῦτο εἶναι συνήθεια ν᾿ ἀναγινώσκηται ἐνιαχοῦ εἰς πολλὰς γλώσσας εἰς ἀνάμνησιν τοῦ ἀποστολικοῦ εἰς τὰ ἔθνη κηρύγματος· φέρονται δὲ καί τινες εἰς ἑξαμέτρους καὶ εἰς ἰαμβείους παραφράσεις τοῦ Εὐαγγελίου τούτου, ὧν ἡ μία,

Εὖτε δὴ ἠέλιος φαέθων ἐπὶ ἕσπερον ἦλθεν,

ἴσως εἶναι ἔργον τῆς βασιλίσσης Εὐδοκίας τῆς Λεοντιάδος. Ἀλλ᾿ ἔν τινι παλαιῷ Εὐαγγελίῳ, ὅπερ εἶχον κατὰ τὴν παιδικήν μου ἡλικίαν, ὑπῆρχεν ἄλλη τις παράφρασις λιτοτέρα καὶ προσφυεστέρα. Τὸ ὄνομα τοῦ ποιητοῦ μοῦ διαφεύγει τὴν μνήμην, ἀλλ᾿ ἐνθυμοῦμαι στίχους τινάς:

Καὶ σκιερὴν ὅτε γαῖαν ὅλην ἐμέλαινεν ὀμίχλη,
ἀκλινέες δὲ θύρετρον συνεκλήϊσαν ὀχῆες,
ὁππόθι φωλεύοντες ἐναυλίζοντο μαθηταί,
ὡς πτερὸν ἠὲ νόημα μετάρσιος εἰς μέσον ἔστη,
μιτρωθεὶς ἑτάροισι, καὶ ἔννεπε. Σύννομος ὑμῖν
εἰρήνη· καὶ ἄελπτον ἔπος βραχὺ τοῦτο βοήσας,
δεῖξε πόδας καὶ χεῖρας ὁμηγερέεσσι μαθηταῖς
ἡλοτύπους, πλευρήν τε νεούτατον· ὀψιφανῆ δὲ
Κοίρανον ἀθρήσαντες ἐγήθεον αὖτις ἑταῖροι.

(1887)

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ

ΕΙΣ ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Α´.

Φίλος τις, μεθ᾿ οὗ συνωδοιπόρουν τὰς ἡμέρας ταύτας, ἰσχυρίζετο ὅτι πολλοὶ τῶν Ἑλλήνων τῆς σήμερον προτιμῶσι νὰ ἐκκλησιάζωνται εἰς μικροὺς ναΐσκους ἢ εἰς μεγάλους καὶ πολυτελεῖς ναούς. Ἡ παρατήρησις αὕτη ἔχει τι ὀρθόν, καὶ ἡ ἰδιότροπος εὐλάβεια τῶν τοιούτων πιστῶν δὲν φαίνεται ἄτοπος, ὅταν μάλιστα ἀναλογισθῶμεν ὅτι κυριολεκτικῶς ἡ πολυτέλεια εἰς τοὺς ναοὺς εἶναι ἀπηγορευμένη. Τὸ ἰδιάζον εἰς τοὺς χριστιανικοὺς ναοὺς γνώρισμα εἶναι ἡ σεμνότης καὶ μεγαλοπρέπεια, τὸ γνώρισμα δὲ τοῦτο δὲν ἀποκλείει ἡ εὐτέλεια. Ἐνθυμεῖσθε τὸν ὑπὸ Περικλέους ἐπιτάφιον παρὰ Θουκυδίδῃ. «Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ᾿ εὐτελείας», ἔλεγεν ὁ μέγας πολιτικὸς τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν, ὅστις ἐμελέτησε πολὺ καὶ ἐψυχολόγησεν ἐπὶ τοῦ βίου τῶν συμπολιτῶν του. Τῷ ὄντι ἡ εὐτέλεια οὐδὲν ἄλλο εἶναι ἢ ἁπλότης, ὁ τύπος δὲ ὁ χριστιανικός, ὡς καὶ ὁ ἀρχαῖος ἑλληνικός, θηρεύει τὴν ἁπλότητα. Τὰ κίβδηλα καὶ ψευδόχρυσα, τὰ ὁποῖα βλέπετε εἰς ἕνα ἢ δύο τῶν ἀθηναϊκῶν ναῶν, καὶ ὑπούλως καὶ θρασέως εἰσαγόμενα, ἀναρμοδίως ὅλως, ὑπὸ ἀνθρώπων ἀμαθῶν καὶ ἀπειροκάλων, δῆθεν ἐπιτρόπων τῶν ναῶν τούτων, ἔπρεπε ν᾿ ἀπαγορευθῶσιν ὑπὸ τῆς μόνης ἁρμοδίας κεντρικῆς ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς, κυριαρχικὰ ἐξασκούσης δικαιώματα, κατ᾿ αὐτὸ τὸ πολιτικόν μας Σύνταγμα, ἐπὶ τῶν καθαρῶς ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων. Ἀλλ᾿ ἐλλείψει τοιαύτης Ἀρχῆς ἕκαστος πράττει κατὰ τὸ δοκοῦν αὑτῷ, εἰσάγων εἰς τοὺς ἱεροὺς ναοὺς καινὰ καὶ ξενότροπα, νόθα καὶ ἀπηγορευμένα, καὶ δὲν εἶναι παράδοξον οἱ οὕτω πράττοντες νὰ νομίζωσιν ὅτι ὑπηρετοῦσι δῆθεν τὴν Ἐκκλησίαν, καὶ ὅτι εἶναι ἄξιοι ἐπαίνων καὶ στεφάνων διὰ τὸν ζῆλόν  των. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει ἕνα παραδεδεγμένον τύπον, ὃν οὐδεὶς δύναται ἀποινεὶ νὰ παραβῇ, καὶ ρητῶς ἀπαγορεύεται πᾶσα καινοτομία εἴτε εἰς τὴν ἀρχιτεκτονικὴν καὶ γραφικὴν καὶ τὴν λοιπὴν τῶν ναῶν διακόσμησιν, εἴτε εἰς τὴν μουσικὴν καὶ τὴν ἄλλην λατρείαν.

Φυγὼν τῆς ἡμέρας ταύτης τὴν βοὴν καὶ τὸν θόρυβον τῆς μικρᾶς ταύτης Βαβυλῶνος, τῆς ἑλληνικῆς πρωτευούσης, ἀπῆλθον μεθ᾿ ἑνὸς φίλου νὰ ἑορτάσω τὸ Πάσχα εἰς ἓν τῶν μεσογείων τῆς Ἀττικῆς χωρίων. Ἤλπι- ζον νὰ εὕρω εὐλαβῆ τινα ἱερέα, ὅστις νὰ ἠξεύρῃ ἀρκετὰ γράμματα, ὥστε ἀναγινώσκων τὰ Εὐαγγέλια νὰ μὴ λέγῃ «τοῖς γραμματοῖς» ἀντὶ «τοῖς γραμματεῦσι», νὰ ἔχῃ δὲ καὶ ἀρκετὴν συστολήν, ὥστε νὰ μὴ θεωρῇ τὸ ἱερὸν Βῆμα ὡς παρασκήνιον, ὅπου νὰ διαπληκτίζηται ἀνέτως μετὰ τῶν συλλειτουργῶν του. Καὶ ἠξιώθην τοῦ ποθουμένου. Εὗρον ἱερέα ὅστις ἀπήγγειλε ταπεινῶς μὲν ἀλλ᾿ ἀπταίστως καὶ τὰ δώδεκα Εὐαγγέλια τῆς ἀκολουθίας τῶν Ἁγίων Παθῶν. Δὲν πιστεύω νὰ ὑπάρχωσι πολλοὶ τοιοῦτοι εἰς τὰ χωρία, ἀλλὰ τέλος ὑπῆρξα εὐτυχής. Εὗρον ἱερέα ὅστις ἤξευρε καλῶς τὴν τάξιν τῆς Ἀκολουθίας, οὐδεμίαν δὲ ἀταξίαν ἢ χασμωδίαν ἐπέτρεπεν. Ἀλλ᾿ εὗρον καὶ λογικὸν ποίμνιον εὐλαβῶς ἀκροαζόμενον τῆς Ἀκολουθίας, δὲν εἶδον δὲ παῖδας ἢ γυναῖκας ἀσυστόλως φλυαρούσας ἐντὸς τοῦ ναοῦ, οὔτε εἶδον ἐπιτρόπους περιποιουμένους τὰς εὐσεβεῖς κυρίας, καὶ προσφέροντας αὐταῖς καθίσματα. Δὲν ὑπῆρχον ἐκεῖ κυρίαι, ἀλλὰ γυναῖκες, καὶ τοῦτο εἶναι μέγα πλεονέκτημα. Μία μόνη κυρία ὑπῆρχεν ἐκεῖ ἐντὸς τοῦ ναοῦ, ἡ Παναγία.

Ἔμεινα οὕτω ἀκροώμενος μέχρι τέλους τῆς ἀκολουθίας καὶ ἀσπασθεὶς τὸν Ἐσταυρωμένον, ἀπῆλθον νὰ κοιμηθῶ εἰς τὸν ταπεινὸν οἶκον τοῦ ξενίζοντός με χωρικοῦ φίλου μου. Τὴν ἐπαύριον περὶ ὥραν δεκάτην τῆς πρωίας, ψαλλομένου τοῦ ἑσπερινοῦ, προυτάθη ἐν μέσῳ τῷ ναῷ τὸ κουβούκλιον τοῦ Ἐπιταφίου, καὶ οἱ εὐλαβεῖς χωρικοὶ ἐκόμισαν εὐώδη ἄνθη, ρόδα καὶ ἴα καὶ λιβανωτίδα ἐν ἀφθονίᾳ πρὸς διακόσμησιν τοῦ ἐπιταφίου. Ὁ καὶ ἄλλως εὐώδης ναὸς ἐμυροβόλησε. Δύο δὲ γηραιαὶ χωρικαί, καθίσασαι ἐν τῷ ναῷ μετὰ τὸ τέλος τοῦ ἑσπερινοῦ, ὑπεψιθύριζον χθαμαλῇ τῇ φωνῇ ἀλβανικὸν μοιρολόγιον τοῦ Χριστοῦ, οὗ δὲν ἠδυνήθην ν᾿ ἀντιληφθῶ τὰς λέξεις.

Περὶ ὥραν ὀγδόην τῆς ἑσπέρας ἀντήχησεν ὁ μικρὸς κώδων τοῦ ταπεινοῦ παρεκκλησίου, καὶ οἱ χωρικοὶ συνέδραμον ν᾿ ἀκούσωσι τὴν ἀκολουθίαν τοῦ Ἐπιταφίου. Δύο χωρικοὶ ψάλται ἔψαλλον μὲ ἀλβανικὴν προφοράν, ἀλλ᾿ ὄχι μὲ πολλὰς παραφωνίας, τὸ «Σινδόνι καθαρᾷ» καὶ τὸ «Κύματι θαλάσσης». Κατὰ δὲ τὴν θ´ ᾠδήν, «Μὴ ἐποδύρου μου, μῆτερ» ὁ ἱερεὺς ἐθυμίασε τὸν λαόν. Μετὰ τὴν Καταβασίαν, ὁ λαὸς ἤναψε τὰς λαμπάδας, καὶ ὁ ἱερεὺς ἐξελθὼν πάλιν ἤρχισε τὰ Ἐγκώμια. Σημειωτέον δὲ ὅτι ὁ ἱερεύς, ἀκριβὴς τηρητὴς τῶν Τυπικῶν, διέταξε πρότερον ν᾿ ἀναγνωσθῇ ὁ Ἄμωμος, καλῶς παρατηρήσας ὅτι δύσκολον μὲν νὰ στιχολογηθῇ οὗτος ἅμα ψαλλομένων τῶν Ἐγκωμίων, διότι, εἶπε, τὰ τοιαῦτα τυπικώτερα δὲν εὐδοκιμοῦσιν ἐν τοῖς κοσμικοῖς ναοῖς, ἀλλὰ κατὰ τὸ Τυπικὸν τῆς Μ. Ἐκκλησίας ὁ Ἄμωμος οὐχ ἧττον ἀναγινώσκεται, καὶ πρέπει ν᾿ ἀναγνωσθῇ. Καὶ ἠκούσθησαν λοιπὸν ἐκεῖ, ἐν καταλλήλῳ ἡσύχῳ τόπῳ, ὅπου οἱ ἄνθρωποι δὲν ἀνυπομονοῦσι πολύ, οἱ κατανυκτικώτατοι στίχοι τοῦ θεσπεσίου Δαυίδ. «Εἰς τὸν αἰῶνα οὐ μὴ ἐπιλάθωμαι τῶν δικαιωμάτων σου, ὅτι σὺν αὐτοῖς ἔζησάς με. Ἀγαλλιάσομαι ἐγὼ ἐπὶ τὰ λόγιά σου, ὡς ὁ εὑρίσκων σκῦλα πολλά. Διὰ τοῦτο ἠγάπησα τὰς ἐντολάς σου ὑπὲρ χρυσίον καὶ τοπάζιον. Ὡς γλυκέα τῷ λάρυγγί μου τὰ λόγιά σου, ὑπὲρ μέλι τῷ στόματί μου» κτλ. κτλ.

Ἐν τῇ πρώτῃ στάσει τῶν Ἐγκωμίων εὑρέθησαν ἑπτὰ ἢ ὀκτὼ αὐτοσχέδιοι ψάλται. Ἐν τῇ δευτέρᾳ περιωρίσθησαν εἰς ἓξ καὶ ἐν τῇ τρίτῃ ηὐξήθησαν αἴφνης εἰς δέκα. Αἴτιον τούτου εἶναι ὅτι τὸ μὲν συντομώτατον «Αἱ γενεαὶ πᾶσαι» εὐκόλως ᾄδεται ὑπὸ τοῦ πλήθους, τὸ δὲ «Ἄξιόν ἐστι μεγαλύνειν σε», ἔχον εἶδος τι μουσικῆς στροφῆς, δυσκολώτερον τοῖς φαίνεται. Οἱ ἐπίκουροι οὗτοι ψάλται ἦσαν εὔρωστοι χωρικοὶ νεανίαι, καὶ δὲν τὰ ἔλεγον μὲν ἀπταίστως, ἀλλὰ δὲν τὰ ἐδολοφόνουν ἀσυνειδήτως. Μόνος εἷς παραφώνως καὶ ἀτάκτως ἔψαλλε, καὶ οὗτος ἦτο διδάκτωρ τῆς νομικῆς.

Μετὰ τὴν συμπλήρωσιν τῶν Ἐγκωμίων ἐψάλησαν ἀργῶς τὰ Εὐλογητάρια, οἱ Αἶνοι καὶ ἡ Δοξολογία, καὶ εἶτα δύο ρωμαλέοι χωρικοὶ ἦραν τὸ κουβούκλιον τοῦ Ἐπιταφίου λαμπρόφωτον καὶ ἀνθοστόλιστον, καὶ ἤρξατο ἡ λιτανεία ἐντὸς τοῦ χωρίου καὶ πέριξ αὐτοῦ. Ὁ ἀγαθὸς ἱερεύς, μεθ᾿ ὅλον τὸν καταπνέοντα τῆς Πεντέλης ψυχρὸν ἄνεμον, ἐξῆλθεν ἀσκεπὴς τοῦ ναοῦ, καὶ τετράκις διέταξε στάσιν καὶ ἔκαμεν αἰτήσεις, ὁ δὲ λαὸς ἔψαλλε τὸ Κύριε ἐλέησον. Βραγχνόφωνος ψάλτης, ὅστις δὲν ἠξεύρω πῶς εὑρέθη ἐκεῖ, ἔψαλλε «Τὸν ἥλιον κρύψαντα».

Κατὰ τὴν εἰς τὸν ναὸν ἐπάνοδον μετὰ τὸ «Ἄρατε πύλας», οἱ φέροντες τὸν Ἐπιτάφιον χωρικοί, σταθέντες παρὰ τὰς παραστάδας τῆς θύρας, ὕψωσαν εἰς τὸ ὑπέρθυρον τοῦ ναοῦ τὸ ἱερὸν κουβούκλιον, καὶ πάντες οἱ κάτοικοι τοῦ χωρίου, κύψαντες ἐν ταπεινώσει διῆλθον ὑποκάτω τοῦ Ἐπιταφίου, κατὰ τὸ ἐν τοῖς χωρίοις ἔθιμον. Ἔληξε δὲ ἡ ἀκολουθία τὴν ἑνδεκάτην ὥραν, καὶ πάντες ἀπήλθομεν νὰ κατακλιθῶμεν, γλυκείας φέροντες ἐντυπώσεις.

Β´

Τὴν πρωίαν τοῦ Μ. Σαββάτου ἐσήμανεν ὁ κώδων τὴν λειτουργίαν. Μεταξὺ τοῦ ἱερέως, τοῦ φιλοτίμου χωρικοῦ κὺρ Γιάννη, καὶ τοῦ φιλοξενουμένου ὑπ᾿ αὐτοῦ, εἶχε συμφωνηθῆ, ὅτι ἡ λειτουργία θὰ ἐγίνετο βραδύτερον, κατὰ τὴν ὀγδόην ὥραν, ἀλλ᾿ ἐναντίον τῆς συμφωνίας ἔγινε ταχύτερον μάλιστα καὶ τῆς ἑβδόμης. Ἐπωφελούμενος ὁ ἀγαθὸς χωρικὸς κὺρ Γιάννης τὸ φίλυπνον καὶ ὀκνηρὸν τοῦ ξένου του, ἐσκέφθη νὰ τὸν ἀφήσῃ νὰ κοιμηθῇ μέχρι τῆς ὀγδόης, καὶ ἀπελθὼν εἰς τὸν ναὸν ἀνέγνω μὲν αὐτὸς τὰς Προφητείας, συνέψαλε δὲ μετὰ τοῦ ἱερέως καὶ τὸ «Ἀνάστα ὁ Θεός», καὶ ὁ ξένος του ἔμεινε κοιμώμενος νήδυμον.

Ἡ νυκτερινὴ ἀκολουθία διὰ τὴν Ἀνάστασιν ἔμελλε νὰ σημάνῃ ἐνωρίς, τὴν δεκάτην ὥραν, τοῦτο δὲ διὰ νὰ λάβωσιν εἴδησιν καὶ οἱ πόρρω κατοικοῦντες ποιμένες καὶ βοσκοί, νὰ προλάβωσι τὴν Ἀνάστασιν. Ὁ Εὐλογητὸς δὲν θὰ ἐλέγετο ἀμέσως, ἀλλὰ τὴν ἑνδεκάτην ὥραν, ἡ δὲ πρώτη κροῦσις τοῦ κώδωνος ἦτο ἁπλῶς μήνυμα πρὸς τοὺς «τηλοῦ τῶν ἀγρῶν οἰκοῦντας», βοσκοὺς καὶ κολλήγους. Ἀλλ᾿ ὁ εὐλαβὴς ἱερεύς, ὅστις, δὲν ἐνόει νὰ παραλίπῃ ἐκ τοῦ Τυπικοῦ οὐδὲ κεραίαν, εἰσελθὼν μόνος εἰς τὸν ναὸν ἀπὸ τῆς ὀγδόης καὶ ἡμισείας, ἔμεινεν ἀναγινώσκων τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων. Μόλις ὅμως ἀντήχησεν ἡ πρώτη τοῦ κώδωνος δόνησις, καὶ ὁ φιλόξενος ἀγρονόμος κὺρ Γιάννης, λαβὼν τὴν ὑπερμεγέθη λαμπάδα του, ἣν εἶχε παραγγείλει ἐξ Ἀθηνῶν, ὅλην ἐκ καθαροῦ κηροῦ, λησμονήσας τὰς ἑσπερινὰς συνθήκας, καθ᾿ ἃς ὁ πρῶτος κώδων θὰ ἦτο διὰ τοὺς ἀπωτέρω οἰκοῦντας ἀγροδιαίτους πιστούς, ἔσπευσε νὰ ἔλθῃ εἰς τὴν ἐκκλησίαν. Τὸ παράδειγμά του ἐμιμήθησαν καὶ ἄλλοι τῶν συγχωρικῶν, καὶ τότε ὁ ἀγαθὸς ἐφημέριος ἠναγκάσθη νὰ βάλῃ Εὐλογητὸν πρὸ τῆς ὥρας. Ἐψάλησαν ὅμως ἀργὰ τὰ τροπάρια τοῦ Κανόνος «Κύματι θαλάσσης», ἐψάλησαν τριπλᾶ καὶ τετραπλᾶ, καὶ οὕτω τὴν δωδεκάτην ὥραν τοῦ μεσονυκτίου ἀκριβῶς ἐτελέσθη ἡ Ἀνάστασις.

Ἀλλ᾿ ὅσον καὶ ἂν φεύγῃ τις τὰς Ἀθήνας καὶ τὴν τύρβην των, ὅσον ἀμιγῶς καὶ ἂν ἐπιθυμῇ νὰ ἑορτάσῃ τὰς ἡμέρας ταύτας, τὸ φάσμα τοῦ νεωτέρου πολιτισμοῦ τὸν ἀκολουθεῖ παντοῦ βῆμα πρὸς βῆμα, τὰ προϊόντα τῶν νεωτέρων ἐφευρέσεων τὸν καταδιώκουσιν, ἀδύνατον δὲ νὰ μείνῃ τις ἥσυχος οὐδὲ στιγμήν. Βεγγαλικὰ φῶτα καὶ ἄλλα βέβηλα πράγματα ἐκάησαν προκλητικῶς ἔξω τοῦ ναοῦ, εὐθὺς ὡς ἐξήλθομεν νὰ κάμωμεν Ἀνάστασιν, ὁ δὲ ἀνεκτικώτατος ἱερεὺς δὲν ἐνόμισεν φρόνιμον νὰ τὰ ἀπαγορεύσῃ. Ὁ καπνὸς αὐτῶν συνεφύρθη ἀνευλαβῶς μὲ τὴν ἱερὰν εὐωδίαν τοῦ θυμιάματος, ὁ κρότος τῶν πυραύλων ἀνεμίγη μὲ τὸν ἦχον τοῦ κώδωνος. Τέλος ἐπανήλθομεν εἰς τὸν ναόν, καὶ ἤρξατο ψαλλόμενον τὸ «Ἀναστάσεως ἡμέρα, λαμπρυνθῶμεν λαοί». Οἱ καλοὶ χωρικοὶ μετὰ μεγίστης εὐλαβείας ἠκροῶντο τὰ ἱερὰ ᾄσματα, ὁ δὲ ἀξιόλογος ποιμὴν Ν. Σκοῦφος, προσενεγκὼν εὐσεβῶς ἀνήρτησεν ἐπὶ τοῦ δεξιοῦ μανουαλίου, ἐνώπιον τῆς εἰκόνος τοῦ δεσπότου Χριστοῦ, τσαντίλαν νωποῦ τυροῦ, ἄλλο πασχάλιον ἔθιμον τῶν ἀγροτῶν τῆς Ἑλλάδος.

Μεγίστη τάξις καὶ θρησκευτικὴ προσήλωσις ἐπεκράτει καθ᾿ ὅλην τὴν ἀκολουθίαν. Μόνον δύο ἢ τρεῖς κύριοι καὶ ἄλλαι τόσαι κυρίαι εὑρίσκοντο ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐν τῷ ναῷ, ἀλλὰ μετὰ τὴν Ἀνάστασιν ἀπῆλθον νὰ κοιμηθῶσι, καλῶς πράξαντες, διότι τὸ παρεκκλήσιον ἦτο στενόχωρον, καὶ ἀποχωρήσαντες ἀφῆκαν τόπον διὰ τοὺς λοιπούς. Μεταξὺ τῶν ἄλλων ἐκκλησιαζομένων διέπρεπεν ὁ ἀξιοσέβαστος μπαρμπα - Τσάμης, ἀπόστρατος ἐνωμοτάρχης τῆς χωροφυλακῆς, διακριθεὶς εἰς τὴν καταδίωξιν τῆς λῃστείας, καὶ δυνάμενος νὰ διηγηθῇ ἐν εἴδει ἐποποιίας ὅλην τὴν μακρὰν ἱστορίαν τῶν κατορθωμάτων της. Ὁμοίως ὁ Νικόλας, ὅστις διέπρεψεν εἰς ὅλας τὰς ἐπαναστάσεις τῆς Θεσσαλίας καὶ τῆς Κρήτης, καὶ ἠξεύρει ἐκ στήθους ὅλην τὴν ἱστορίαν τούτων, καὶ ὁ Ἀντώνης, ὁ ἐπιλεγόμενος βουλγαρομάστιξ, ὅστις εἶναι ἱστορία μόνος του.

Γενομένου τοῦ ἀσπασμοῦ, ἤρξατο ἡ λειτουργία μέχρι τῆς 2ας ὥρας πρὸς ὄρθρον. Ὅτε ἐλάβομεν τὸ ἀντίδωρον καὶ ἐξηρχόμεθα ἐκ τοῦ ναοῦ, ἄλλο γνήσιον ἑλληνικὸν ἔθιμον ἐφείλκυσε τὴν προσοχήν μου περὶ τὴν θύραν τῆς ἐκκλησίας. Εἷς τῶν χωρικῶν, ὅστις ἐκτελεῖ χρέη ἐπιτρόπου ἐν τῷ παρεκκλησίῳ, διένειμεν εἰς τοὺς ἐξερχομένους ᾠὰ κόκκινα, προσφωνῶν ἑνὶ ἑκάστῳ τὸ Χριστὸς Ἀνέστη. Ἔλαβον τὸ δοθέν μοι ᾠόν, καὶ ἐγκαρδίως ηὐχήθην εἰς τὸν ἀγαθὸν χωρικὸν πᾶν καταθύμιον.

Τότε ἕκαστος τῶν χωρικῶν, φέρων ἀνημμένην τὴν λαμπάδα, ἀπῆλθεν οἴκαδε. Τὸ κατ᾿ ἐμέ, ἀφοῦ ἐπεσκέφθην διὰ βραχέων τὸν φιλόξενον χωρικὸν κὺρ Γιάννην, μετέβην εἰς τὸ μικρὸν μαγαζίον τοῦ χωρίου, καὶ ἐκεῖ ἀπήλαυσα ἐπὶ μακρὸν χρόνον τὴν ἡδονὴν τῆς συνδιαλέξεως μετὰ τῶν χωρικῶν, ἀνθρώπων μὲ ἀνοικτὴν καρδίαν. Εἷς αὐτῶν εἶχε φέρει ἐκ τῆς οἰκίας του σούπαν καὶ βραστόν, τυρὸν καὶ αὐγὰ κόκκινα, καὶ ἐγεύθημεν ὁμοῦ τὸ πασχάλιον. Ἐν τῷ μεταξὺ εἶχεν ἀρχίσει νὰ γλυκοχαράζῃ, καὶ ἐπειδὴ δὲν ἐνύσταζον, ἐσκέφθην, ὅτι τὸ καλύτερον ἦτο νὰ περιμείνω τὴν ἀνατολὴν τοῦ ἡλίου, καὶ τὴν διάβασιν τῆς ἁμαξοστοιχίας τοῦ σιδηροδρόμου Λαυρίου. Παρῆλθον δὲ ἀνεπαισθήτως αἱ ὧραι ἐν τῷ μέσῳ τῆς φαιδρᾶς συνδιαλέξεως, τοῦ Χριστὸς Ἀνέστη, τῆς συγκρούσεως τῶν ποτηρίων, τῆς μαρμαρυγῆς τοῦ ρητινίτου, καὶ τοῦ ἐαρινοῦ τῶν στρουθίων κελαδήματος.

Μεταβαίνων εἰς τὸν σταθμόν, μίαν ὥραν μετὰ τὴν ἀνατολὴν τοῦ ἡλίου, συνήντησα δύο ἢ τρεῖς ὁμίλους ἑορταζόντων, καὶ οἱ ὀβελοὶ τῶν ἀμνῶν περιεστρέφοντο ἤδη ἐπὶ τοῦ πυρός. Ἀλλὰ μοὶ ἔκαμαν ἐντύπωσιν δύο ὡραῖοι νέοι Λιδωρικιῶται, οἵτινες ἔψηνον τὸ ἀρνίον κατὰ τὸν τελειότερον ἐκ τῶν γνωστῶν καὶ παραδεδεγμένων τρόπων. Οἱ πρόσθιοι πόδες τοῦ ἀμνοῦ δὲν ἐφαίνοντο, χωμένοι ἐντὸς τῆς σαρκός, τὸ ἔντερον περιέβαλλεν ἑπτάκις ἢ ὀκτάκις ὡς ζώνη ἔξωθεν τὸν ἀμνόν, οἱ νεφροί, χωρὶς ν᾿ ἀποσπασθῶσιν ἐκ τῶν σπλάγχνων, εὑρίσκοντο ἑκατέρωθεν προσκεκολλημένοι ἔξωθεν, ὁμοίως καὶ τὰ δίδυμα, μετὰ τῶν ριζῶν τανυσμένων, εὑρίσκοντο ἐπὶ τοῦ ἰσχίου. Τὴν πυρὰν δὲν εἶχον ἀνάψει μὲ κλήματα, ἀλλὰ μὲ κορμὸν ἀγρίου δένδρου. Μοὶ εἶπον, ὅτι τὰ κλήματα εἶναι ὁ εὐκολώτερος τρόπος, ἀλλὰ «διὰ τοὺς ἀτζαμῆδες».

Τοὺς ἠρώτησα ἂν ἀληθεύῃ, ὅτι οἱ παλαιοὶ κλέπται ἤξευρον μίαν ἄλλην τέχνην, νὰ ψήνωσι τὸ ἀρνίον χωρὶς νὰ φαίνεται οὐδαμόθεν καπνός. Μοὶ ἀπήντησαν μειδιῶντες, ὅτι τοῦτο δὲν ἀληθεύει, ἢ τοὐλάχιστον δὲν ἐφαρμόζεται σήμερον, διότι δὲν εἶναι ἀνάγκη, ὑποθέτω, ἀλλὰ τὸ μόνον σωστὸν εἶναι, ὅτι ἔσκαπτον λάκκον, ἔθετον ἐντὸς τὸ ἀρνίον «μὲς στὸ ἴδιο τὸ ἀρνιακό», τὸ ἔχωνον, ἤναπτον πῦρ ἄνωθεν «ὅσο νὰ τυφλοκαίγῃ» καὶ οὕτω τὸ ἀρνίον ἀντὶ νὰ ψηθῇ ἔβραζεν, ἤρκει νὰ μὴ εἰσήρχετο ἀὴρ μηδαμόθεν. Τοὺς εὐχαρίστησα διὰ τὰς πληροφορίας ταύτας, ὡς καὶ διὰ τὸ σπληνάντερον καὶ τὴν πλόσκαν, δι᾿ ὧν μ᾿ ἐτίμησαν, ἐσύριξεν ἡ ἀτμάμαξα, ἔφθασε τὸ τραῖνον καὶ ἐπεβιβάσθην διὰ τὸ Ἄστυ.

(1887)

ΚΘ´ ΙΟΥΝΙΟΥ

ΠΕΤΡΟΣ ΚΑΙ ΠΑΥΛΟΣ ΟΙ ΚΟΡΥΦΑΙΟΙ

Μεγάλας ἀναμνήσεις ἀνακαλεῖ σήμερον ἡ ἑορτὴ τῶν δύο κορυφαίων Ἀποστόλων. Οἱ δύο οὗτοι ὑπέρτεροι ἄνδρες τοῦ χριστιανισμοῦ συγκεφαλαιοῦσι σχεδὸν ἐν ἑαυτοῖς ὁλόκληρον τὴν ἱστορίαν τῆς Καινῆς Διαθήκης καὶ τοῦ πρώτου μ.Χ. αἰῶνος. Διότι ὁ μὲν θεομακάριστος Πέτρος ἐγένετο αὐτόπτης καὶ αὐτήκοος τῶν πράξεων καὶ τῆς διδασκαλίας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ δὲ οὐρανοβάμων Παῦλος, περιελθὼν τὸν τότε γνωστὸν κόσμον, κατήχησε καὶ ἐβάπτισε τοσούτους λαούς, καὶ τοσαύτας συνέστησεν ἐκκλησίας, ὅσας συλλήβδην πάντες οἱ ἄλλοι Ἀπόστολοι.

Ἀπὸ τῆς ἡμέρας ἐκείνης, καθ᾿ ἣν ἠκούσθη παρὰ τὰς ὄχθας τῆς λίμνης Γεννησαρὲτ ἡ πρόσκλησις ἐκείνη: «Δεῦτε ὀπίσω μου, καὶ ποιήσω ὑμᾶς ἁλιεῖς ἀνθρώπων», μέχρι τῆς στιγμῆς, καθ᾿ ἣν δέσμιος ὁ Παῦλος ἐπὶ μῆνας ἐν Ρώμῃ, ἐδέχετο ἐν τῇ φυλακῇ πλήθη κατηχουμένων, καὶ ἔγραφε τὴν ὑπερήφανον ἐκείνην φράσιν: «ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ οὐ δέδεται», ὤ, πόσον εἶχε μεταβληθῆ ἤδη ἡ ὄψις τοῦ κόσμου!

Γνωστόν, ὅτι ἀμφότεροι οἱ ἅγιοι Ἀπόστολοι ἐτελειώθησαν μαρτυρικῶς ἐν Ρώμῃ, τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, κατὰ τὴν παράδοσιν, ὁ μὲν Πέτρος σταυρωθεὶς μὲ τὴν κεφαλὴν κάτω, ὁ δὲ Παῦλος καρατομηθείς. Ἐν Ρώμῃ ὑπάρχει εἰκών, παριστῶσα τοὺς δύο Ἀποστόλους ἀσπαζομένους τὸ τελευταῖον ἀλλήλους, καθ᾿ ὃν χρόνον ἐχωρίζοντο ἀγόμενοι εἰς σφαγήν. Οὐ μακρὰν δὲ τῆς Ρώμης σώζεται ἀρχαῖον παρεκκλήσιον, λεγόμενον Domine quo vadis, ἡ δὲ ὡραία περὶ τοῦ ὀνόματος τούτου παράδοσις ἔχει ὡς ἑξῆς: Ἅμα κινηθέντος τοῦ διωγμοῦ ἐπὶ Νέρωνος, ὁ Πέτρος ἀπεπειράθη νὰ φύγῃ, νομίσας, ὅτι ἠδύνατο ἀκόμη νὰ ἐργασθῇ εἰς τὸ κήρυγμα. Στάδιά τινα ἔξω τῆς Ρώμης συναντᾷ τὸν Ἰησοῦν Χριστόν, περίλυπον, βαίνοντα πρὸς τὴν πόλιν. «Domine quo vadis?» (Κύριε, ποῦ ὑπάγεις;), ἐρωτᾷ ὁ Πέτρος. «Vado Romam iterum crucifici» (ὑπάγω εἰς Ρώμην, ὅπως σταυρωθῶ καὶ πάλιν), ἀπαντᾷ ὁ Χριστός. Ἡ ὀπτασία αὕτη ἐδίδαξε τὸν Πέτρον τὸ καθῆκόν του, καὶ κατανυγεὶς τὴν καρδίαν, ἐπέστρεψεν εἰς Ρώμην, καὶ ὑπέστη ἀγογγύστως τὸν σταυρικὸν θάνατον, ἵνα πληρωθῇ ἡ ἄλλη ἐκείνη αἰνιγματώδης πρόρρησις τοῦ Σωτῆρος: «. . .ὅταν δὲ γηράσῃς, ἄλλος σε ζώσει καὶ οἴσει σε ὅπου οὐ θέλεις».

Ὡραιότατον εἶναι τὸ τελευταῖον κεφάλαιον τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου, ἐν ᾧ ἱστορεῖται ἡ τελευταία ἐμφάνισις τοῦ Χριστοῦ παρὰ τὴν θάλασσαν τῆς Τιβεριάδος. Ὁ Πέτρος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ Ἀπόστολοι, ἁλιεύοντες ὅλην τὴν νύκτα, οὐδὲ ἕνα συνέλαβον ἰχθύν. Αἴφνης ἐμφανίζεται ὁ Χριστὸς ἐπὶ τῆς ὄχθης, καὶ παραγγέλλει αὐτοῖς νὰ ρίψωσι τὸ δίκτυον. Ὑπακούουσιν ἐκεῖνοι, καὶ τὸ δίκτυον πληροῦται ἰχθύων μέχρι διαρρήξεως. Ἀναγνωρίσας ὁ Πέτρος τὸν Χριστόν, φορεῖ τὸν ἐπενδύτην του καὶ ρίπτεται εἰς τὴν θάλασσαν, ὅπως ταχύτερον τὸν πλησιάσῃ. Ἀποβιβασθέντες καὶ οἱ ἄλλοι, εὑρίσκουσιν ἀνθρακιὰν ἑτοίμην, ὀπτῶσι τὰ ὀψάρια, καὶ δειπνοῦσι. Μετὰ τὸ δεῖπνον ὁ Χριστὸς ἀπηύθυνε πρὸς τὸν Πέτρον τὴν τριττὴν ἐρώτησιν: «Σίμων Ἰωνᾶ, φιλεῖς με;» «Ναί, Κύριε, λέγει ὁ Πέτρος, σὺ οἶδας, ὅτι φιλῶ σε». Λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, «Ποίμαινε τὰ πρόβατά μου». Μετὰ τὴν δευτέραν καὶ τρίτην ἐρώτησιν, ἐλυπήθη ὁ Πέτρος καὶ εἶπε: «Ναί, Κύριε, σὺ πάντα οἶδας, σὺ οἶδας, ὅτι φιλῶ σε». Λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, «Βόσκε τὰ ἀρνία μου». Ὕστερον ὁ Χριστὸς τῷ εἶπεν, «Ἀκολούθει μοι» καὶ ὁ Πέτρος ὑπήκουσεν. Ἀλλ᾿ ὁ Ἰωάννης, ὁ ἐπιστήθιος μαθητής, αὐτόκλητος, ἠκολούθησε καὶ οὗτος. Στραφεὶς ὁ Πέτρος καὶ ἰδὼν αὐτόν, λέγει τῷ Χριστῷ, «Κύριε, οὗτος δὲ τί;» Καὶ ὁ Χριστὸς ἀπήντησεν αἰνιγματωδῶς, «Ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως οὗ ἔρχωμαι, τί πρὸς σέ;» Διεδόθη λοιπὸν παρὰ τοῖς ἀδελφοῖς ἡ ἰδέα, ὅτι ὁ Ἀπόστολος Ἰωάννης δὲν ἀποθνήσκει, καὶ πολλοὶ τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν τὸ πιστεύουσι μέχρι τῆς σήμερον, εἰ καὶ αὐτὸς ὁ ἱερὸς συγγραφεὺς προσθέτει μετριοφρόνως περὶ ἑαυτοῦ, ὅτι ὁ Ἰησοῦς δὲν εἶπεν, ὅτι δὲν ἀποθνήσκει, ἀλλά, ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἑωσοῦ ἔρχωμαι, κτλ.

«Τὰ κατὰ πόλιν δεσμὰ καὶ τὰς θλίψεις σου τίς διηγήσεται;» ψάλλει ἡ ἱερὰ Μοῦσα τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης κατὰ τὴν παροῦσαν ἑορτήν. Καὶ τῷ ὄντι ἥ τε βίβλος τῶν Πράξεων καὶ αὐταὶ αἱ ἐπιστολαὶ τοῦ Παύλου διηγοῦνται μακρὰν Ὀδύσσειαν παθημάτων, διωγμῶν καὶ θλίψεων ἃς ὑπέστη ὁ Ἀπόστολος οὗτος. Ἐὰν παραλληλίσῃ τις μόνον τὰ ἐπίκαιρα καὶ λαμπρὰ ἀποφθέγματα, ὧν βρίθουσιν αἱ ἐπιστολαὶ τοῦ θείου Παύλου, ἀληθεστάτην εὑρίσκει εἰκόνα τοῦ φλέγοντος τὴν ψυχήν του ὑπερανθρώπου ζήλου. «Τίς ἀσθενεῖ καὶ οὐκ ἀσθενῶ; τίς σκανδαλίζεται καὶ οὐκ ἐγὼ πυροῦμαι;» «Τίς ἡμᾶς χωρίσει ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ; θλῖψις ἢ διωγμὸς ἢ στενοχωρία ἢ κίνδυνος;» «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός». «Ἐμοὶ δὲ μὴ γένοιτο καυχᾶσθαι, εἰμὴ ἐν τῷ Σταυρῷ τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι᾿ οὗ ἐμοὶ κόσμος ἐσταύρωται κἀγὼ τῷ κόσμῳ». «Εἴ τις οὐ φιλεῖ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, ἤτω ἀνάθεμα, μαρὰν ἀθά». Ἡ τελευταία αὕτη ἔκφρασις ἴσως φαίνεται ὑπερβολικὴ εἰς τοὺς ὀρθολογιστὰς τῆς σήμερον. Ἀλλὰ μηδεὶς σκανδαλισθῇ, τὸ πρᾶγμα εἶναι φυσικώτατον καὶ συνεπέστατον εἰς τὸ στόμα ἀνθρώπου πιστεύοντος. Ὁ Θεὸς εἶναι τὸ ἀπολύτως ὄν, καὶ ὡς τοιοῦτος ἀναγκαίως ὀφείλει νὰ λατρεύηται, καθ᾿ ἣν ἔννοιαν ἔχουσιν οἱ εἰλικρινῶς πιστεύοντες. Θεὸς δὲ μάλιστα ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ παθὼν ἐπιβάλλεται εἰς τὴν στοργὴν καὶ τὴν λατρείαν πάντων, καὶ κατὰ τὴν ἔννοιαν ταύτην ἐξετόξευεν ὁ θεῖος Παῦλος τὸ ἀνάθεμα κατὰ παντὸς τοῦ μὴ ἀγαπῶντος τὸν Ἰησοῦν Χριστόν. Ἄλλως τὸ ἀνάθεμα, τοῦτ᾿ ἔστιν ὁ ἀπὸ τῶν πιστῶν χωρισμός, εἶναι τὸ μόνον ὅπλον, ὃ ἐπιτρέπει ἑαυτῇ ἡ ἀρχαία ἀμιγὴς Ἐκκλησία, καὶ ἂν ἔλειπε καὶ τὸ ἠθικὸν τοῦτο ὅπλον, οὐδεμία δογματικὴ ἑνότης θὰ ὑπῆρχέ ποτε ἐν τῷ χριστιανισμῷ. Σημειωτέον δέ, ὅτι τὴν λέξιν ταύτην εἶπε καὶ καθ᾿ ἑαυτοῦ ὁ Παῦλος, ὑποθετικῶς ὅμως καὶ ὑπὸ ὅρους, ἐν ὁρμῇ ὑψίστης αὐτοθυσίας καὶ ἡρωισμοῦ, γράψας: «Ἐβουλόμην γὰρ αὐτὸς ἐγὼ ἀνάθεμα εἶναι ἀπὸ Χριστοῦ ὑπὲρ τῶν ἀδελφῶν μου, τῶν συγγενῶν μου κατὰ σάρκα, οἵτινές εἰσιν Ἰσραηλῖται». Ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν, ρωμαῖος πολίτης καὶ ἑλληνίζων τῇ φωνῇ, δὲν ἔπαυσε νὰ εἶναι Ἰουδαῖος φιλόπατρις, καὶ ἐπόνει τοὺς ὁμοεθνεῖς του. Παραπλήσιον τούτου

παράδειγμα ὑψηλῆς αὐταπαρνήσεως ὑπῆρχε τὸ τοῦ Μωυσέως: «Καὶ νῦν, Κύριε, ἢ ἄφες αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην, ἢ ἐξάλειψόν με ἐκ τῆς βίβλου σου, ἧς ἔγραψας». Τὰ δύο ταῦτα ἐνάμιλλα παραδείγματα ἐφείλκυσαν, ὡς γνωστόν, τὸν θαυμασμὸν τοῦ ἐθνικοῦ συγγραφέως Διονυσίου τοῦ Λογγίνου, τοῦ γράψαντος τὴν περὶ Ὕψους πραγματείαν.

Ἡ μνήμη τοῦ Ἀποστόλου Παύλου πρέπει νὰ εἶναι ἐξόχως προσφιλὴς εἰς ἡμᾶς τοὺς Ἕλληνας, διότι αὐτὸς ἐβάπτισε τοὺς προγόνους ἡμῶν, καὶ αὐτοῦ ἐσμεν καὶ ἡμεῖς προσήλυτοι. «Ἐν γὰρ Χριστῷ Ἰησοῦ διὰ τοῦ εὐαγγελίου ἐγὼ ὑμᾶς ἐγέννησα», ἔγραφε πρὸς τοὺς Κορινθίους. Ὁ ἀνερχόμενος σήμερον τὸν λόφον τοῦ Ἀρείου Πάγου δὲν δύναται νὰ μὴ ἐνθυμηθῇ τὴν σκηνὴν ἐκείνην, ἥτις περιγράφεται ἐν ταῖς Πράξεσιν: «Ἐν δὲ ταῖς Ἀθήναις ἐκδεχομένου αὐτοὺς τοῦ Παύλου ἐθλίβετο τὸ πνεῦμα αὐτοῦ ἐν ἑαυτῷ, θεωροῦντι κατείδωλον οὖσαν τὴν πόλιν». Καὶ ἐπειδὴ ὁ Παῦλος διελέγετο ἐν τῇ ἀγορᾷ, σκανδαλιζόμενοι οἱ Ἀθηναῖοι ἔλεγον: «Τί ἂν θέλοι ὁ σπερμολόγος οὗτος λέγειν; οἱ δέ, Ξένων δαιμονίων δοκεῖ καταγγελεὺς εἶναι. Συλλαβόντες δὲ αὐτὸν ἐπὶ τὸν Ἄρειον Πάγον ἤγαγον λέγοντες: Δυνάμεθα γνῶναι τίς ἡ καινὴ αὕτη ἡ ὑπὸ σοῦ λεγομένη διδαχή; Ξενίζοντα γάρ τινα εἰσφέρεις εἰς τὰς ἀκοὰς ἡμῶν. . . Σταθεὶς δὲ ὁ Παῦλος ἐν τῷ μέσῳ τοῦ Ἀρείου Πάγου ἔφη. Ἄνδρες Ἀθηναῖοι, κατὰ πάντα δεισιδαιμονεστάτους ὑμᾶς θεωρῶ. Διερχόμενος γὰρ καὶ ἀναθεωρῶν τὰ σεβάσματα ὑμῶν εὗρον καὶ βωμόν, ἐν ᾧ ἐπιγέγραπται, Ἀγνώστῳ Θεῷ. Ὃν οὖν ἀγνοοῦντες εὐσεβεῖτε, τοῦτον ἐγὼ καταγγέλλω ὑμῖν». Ἄξιον σημειώσεως εἶναι, ὅτι οἱ παλαιοὶ Ἀθηναῖοί μας, ἂν δὲν ἐπίστευσαν ἀμέσως, δὲν ἐκακοποίησαν ὅμως τὸν θεῖον Παῦλον, καὶ τοῦτο εἶναι καλὸν συστατικὸν τῆς τότε ἑλληνικῆς ἀνεξιθρησκίας. Ἀλλὰ καὶ ἄκαρπος δὲν ἀπέβη ἡ πρώτη αὕτη διδασκαλία, διότι ἐπίστευσαν εὐθὺς ὁ ἱερὸς Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης, ἡ Δάμαρις καὶ ἄλλοι τινές.

Συγκινητικὰς λοιπὸν ἀναμνήσεις διεγείρει ἐν Ἀθήναις ἡ μνήμη τοῦ θεηγόρου Παύλου σήμερον, καὶ πολλῶν ἐπαίνων ἀξία εἶναι ἡ ἀπόφασις τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου Ἀθηναίων περὶ ἀνεγέρσεως ναῶν ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ τε μεγάλου τῶν ἐθνῶν Ἀποστόλου καὶ τοῦ κλεινοῦ αὐτοῦ μαθητοῦ, τοῦ Ἀρεοπαγίτου Διονυσίου.

(1887)

Η ΚΟΙΜΗΣΙΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Μία τῶν γλυκυτέρων καὶ συμπαθεστέρων ἑορτῶν τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου εἶναι καὶ ἡ Κοίμησις τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἣν σήμερον ἑορτάζει ἡ Ἐκκλησία. Εὐθὺς ἀπὸ τῶν πρώτων μ.Χ. αἰώνων ἔξοχος ὑπῆρξεν ἡ τιμὴ καὶ εὐλάβεια, ἣν ἀπένεμον οἱ χριστιανοὶ πρὸς τὴν Παρθένον Μαρίαν. Ἀλλ᾿ ἡ σημερινὴ ἑορτὴ εἶναι ἡ κατ᾿ ἐξοχὴν μνήμη τῆς Θεοτόκου, ἅτε τὴν Κοίμησιν αὐτῆς ὑπόθεσιν ἔχουσα.

Ἡ Κοίμησις αὕτη συνέβη, κατὰ τὴν εὐσεβῆ παράδοσιν, τῇ 15 Αὐγούστου, ἀλλὰ προϊόντος τοῦ χρόνου, σὺν τῇ καλλιεργείᾳ καὶ ἀναπτύξει τοῦ χριστιανικοῦ πνεύματος, ἐτάχθη ἡ προηγουμένη τῆς ἡμέρας ταύτης δεκατετραήμερος ἐγκράτεια, πρὸς τιμὴν τῆς ὑπεράγνου Θεομήτορος καὶ αὐτὴ γινομένη. Ἀγομένης τῆς νηστείας ταύτης, ψάλλονται ἐν τοῖς ἱεροῖς ναοῖς ἐναλλὰξ καθ᾿ ἑκάστην οἱ δύο μελῳδικώτατοι Παρακλητικοὶ Κανόνες, ἡ Μεγάλη λεγομένη παράκλησις καὶ ἡ Μικρά. Καὶ αὕτη μὲν ἐπιγράφεται «ποίημα Θεοστηρίκτου μοναχοῦ, οἱ δὲ Θεοφάνους», καὶ πιθανώτατον, ὅτι εἶναι τοῦ Θεοφάνους μᾶλλον, διότι πράγματι φαίνεται ἔργον δοκιμωτάτου ποιητοῦ, ἡ δὲ Μεγάλη παράκλησις εἶναι ποίημα τοῦ βασιλέως Θεοδώρου Δούκα τοῦ Λασκάρεως. Ἐξόριστος ἀπὸ τῆς Βασιλευούσης, ἁλωθείσης ὑπὸ τῶν Λατίνων, ὁ ἀτυχὴς ἐκεῖνος βασιλεύς, εὐγλώττως ἐκχέει τὰ παράπονά του πρὸς τὴν μόνην πολιοῦχον αὐτῆς καὶ προστάτιδα: «Πρὸς τίνα καταφύγω ἄλλην Ἁγνή; ποῦ προσδράμω λοιπὸν καὶ σωθήσομαι; ποῦ πορευθῶ;. . . εἰς σὲ μόνην ἐλπίζω, εἰς σὲ μόνην καυχῶμαι, καὶ ἐπὶ σὲ θαρρῶν κατέφυγον».

Περὶ τὸ τέλος τοῦ Μεγάλου Παρακλητικοῦ Κανόνος ψάλλονται καὶ τὰ κατανυκτικώτατα ἐκεῖνα Ἐξαποστειλάρια. Τὸ πρῶτον, ὡς ἐκ μέρους τῆς Θεοτόκου, ἀρχαιοπρεπὲς καὶ ἀπέριττον, ἔχει ὧδε: «Ἀπόστολοι ἐκ περάτων, συναθροισθέντες ἐνθάδε, Γεθσημανῆ τῷ χωρίῳ, κηδεύσατέ μου τὸ σῶμα, καὶ σὺ Υἱὲ καὶ Θεέ μου, παράλαβέ μου τὸ πνεῦμα». Τὸ τρίτον, ἱκεσία ἐκ μέρους τῶν πιστῶν, εἶναι περιπαθέστατον: «Καὶ σὲ μεσίτριαν ἔχω, πρὸς τὸν φιλάνθρωπον Θεόν, μή μου ἐλέγξῃ τὰς πράξεις, ἐνώπιον τῶν ἀγγέλων, παρακαλῶ σε Παρθένε, βοήθησόν μοι ἐν τάχει». Πρὸς τὸ τροπάριον τοῦτο συνδέεται εὐσεβής τις δοξασία ἀπὸ στόματος εἰς στόμα φερομένη καὶ ἀσπαστὴ παρ᾿ ὀρθοδόξοις χριστιανοῖς, ὅτι, κατὰ τὴν τελευταίαν Κρίσιν, καὶ πρὸ τῆς φρικτῆς ἀποφάσεως τοῦ ἀδεκάστου δικαστοῦ, ἡ εὔσπλαγχνος Μήτηρ καὶ Παρθένος θ᾿ ἀνατείνῃ τὸ τελευταῖον χεῖρας ἱκέτιδας πρὸς τὸν Υἱόν της καὶ Κύριον, ἐπικαλουμένη τὴν συγκατάβασιν αὐτοῦ ἐπὶ τῶν ἁμαρτωλῶν.

Μετὰ τὴν δεκαπενθήμερον προπαρασκευὴν καὶ νηστείαν, ἄρχεται ἡ ἑορτή, καὶ μετ᾿ αὐτὴν τὰ μεθέορτα, ψαλλόμενα μέχρι τῆς 23 τοῦ μηνός, καθ᾿ ἣν τελεῖται ἡ ἀπόδοσις τῆς ἑορτῆς, ἡ ἄλλως λεγομένη καὶ Μετάστασις τῆς Θεοτόκου. Ἀλλὰ καὶ ὅλος ὁ Αὔγουστος μὴν θεωρεῖται ἀφιερωμένος εἰς τὴν Θεομήτορα, ἐν τῷ ἱερῷ δὲ Ἄθῳ, τῇ ἀκροπόλει ταύτῃ τῆς Ὀρθοδοξίας, ἥτις ἐδέχθη μετὰ τὴν πτῶσιν τῆς Βασιλευούσης ὅσα κειμήλια καὶ θησαυροὺς δὲν περιεσύλησαν οἱ ἀλλόφυλοι, καὶ ὅπου περιεσώθη πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ ἡ πρὸς τὴν Θεοτόκον ἰδιάζουσα τιμὴ καὶ τὸ προνόμιον τοῦ ἐπ᾿ ὀνόματι αὐτῆς σεμνύνεσθαι, τὰ μεθέορτα ἐξακολουθοῦσι καὶ μετὰ τὴν 23 τοῦ μηνός. Χάριν δὲ περιεργείας δύναται νὰ σημειωθῇ καὶ ἡ σύμπτωσις, ὅτι ὁ Αὔγουστος ἀστρονομικῶς ἀνήκει εἰς τὸ ζῴδιον, τὸ λεγόμενον τῆς Παρθένου.

Κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέραν τῆς ἑορτῆς τὰ ᾄσματα καὶ οἱ ὕμνοι εἶναι ἐκ τῶν καλλίστων τῆς Ἐκκλησίας. Ὅ,τι ὑψηλὸν καὶ ὡραῖον ἔγραψέ ποτε ὁ Κοσμᾶς καὶ ὁ Δαμασκηνὸς Ἰωάννης, οἱ δύο μέγιστοι τῆς Ἐκκλησίας μελοποιοί, τονίζεται τὴν ἡμέραν ταύτην ἐπ᾿ ἐκκλησίας, καὶ ἡ ἀκολουθία τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου ἁμιλλᾶται πρὸς τὰς τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος καὶ τῶν Χριστουγέννων. Λυρικώτατος εἶναι ὁ ἔνθεος Κανὼν τοῦ ἱεροῦ

Κοσμᾶ, τὸ «Πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ», εἰς ἦχον α´ ᾀδόμενος, πανηγυρικώτατος δὲ ὁ τοῦ θείου Δαμασκηνοῦ, πρὸς τὸ «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου», εἰς δ´ ἦχον. Ὁ εἱρμὸς τῆς α´ ᾠδῆς τοῦ α´ ἤχου ἔχει ὡς ἑξῆς: «Πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ, ἡ ἱερὰ καὶ εὐκλεὴς Παρθένε μνήμη σου, πάντας συνηγάγετο, πρὸς εὐφροσύνην τοὺς πιστούς, ἐξαρχούσης Μαριὰμ μετὰ χορῶν καὶ τυμπάνων, τῷ σῷ ᾄδοντας Μονογενεῖ, ἐνδόξως ὅτι δεδόξασται».

Τὸ α´ τροπάριον τῆς αὐτῆς ᾠδῆς λέγει:

«Ἀμφεπονεῖτο ἀΰλων τάξις, οὐρανοβάμων ἐν Σιὼν τὸ θεῖον σῶμά σου· ἄφνω δὲ συρρεύσασα, τῶν Ἀποστόλων ἡ πληθύς, ἐκ περάτων Θεοτόκε, σοὶ παρέστησαν ἄρδην, μεθ᾿ ὧν Ἄχραντε, σοῦ τὴν σεπτήν, Παρθένε, μνήμην δοξάζομεν».

Καὶ τὸ β´ τροπάριον:

«Νικητικὰ μὲν βραβεῖα ἤρω, κατὰ τῆς φύσεως Ἁγνή, Θεὸν κυήσασα· ὅμως μιμουμένη δέ, τὸν ποιητήν σου καὶ Υἱόν, ὑπὲρ φύσιν ὑποκύπτεις, τοῖς τῆς φύσεως νόμοις· διὸ θνῄσκουσα, σὺν τῷ Υἱῷ, ἐγείρῃ διαιωνίζουσα».

Ἀξιοσημείωτα εἶναι τὰ δύο τροπάρια τῆς ε´ ᾠδῆς τοῦ δ´ ἤχου, πρὸς τὸ «Ἐξέστη τὰ σύμπαντα»:

«Κροτείτωσαν σάλπιγγες, τῶν θεολόγων σήμερον, γλῶσσα δὲ πολύφθογγος ἀνθρώπων, νῦν εὐφημείτω, περιηχείτω ἀήρ, ἀπείρῳ λαμπόμενος φωτί, ἄγγελοι ὑμνείτωσαν, τῆς Παρθένου τὴν κοίμησιν».

«Τὸ Σκεῦος διέπρεπε, τῆς ἐκλογῆς τοῖς ὕμνοις σου, ὅλος ἐξιστάμενος Παρθένε, ἔκδημος ὅλος, ἱερωμένος Θεῷ, τοῖς πᾶσι θεόληπτος καὶ ὤν, ὄντως καὶ δεικνύμενος, Θεοτόκε πανύμνητε».

Ὁ εἱρμὸς τῆς ζ´ ᾠδῆς τοῦ α´ ἤχου, ἐν ᾧ μνημονεύεται κατὰ χρέος ἡ ἱστορία τῶν Τριῶν Παίδων, ἔχει ὡς ἕπεται:

«Ἰταμῷ θυμῷ τε καὶ πυρί, θεῖος ἔρως ἀντιταττόμενος, τὸ μὲν πῦρ ἐδρόσιζε, τῷ θυμῷ δὲ ἐγέλα, θεοπνεύστῳ λογικῇ, τῇ τῶν ὁσίων τριφθόγγῳ λύρᾳ ἀντιφθεγγόμενος, μουσικοῖς ὀργάνοις ἐν μέσῳ φλογός· ὁ δεδοξασμένος, τῶν πατέρων καὶ ἡμῶν, Θεὸς εὐλογητὸς εἶ».

Τὸ ἑπόμενον τῷ εἱρμῷ τούτῳ τροπάριον περιέχει ποιητικωτάτην παραβολήν, ἢ μᾶλλον ἀντίθεσιν, ἀφορμὴν λαβοῦσαν ἐκ τῆς συντρίψεως τῶν πλακῶν τῆς Διαθήκης ὑπὸ τοῦ Μωυσέως:

«Θεοπνεύστους πλάκας Μωσῆς, γεγραμμένας τῷ θείῳ Πνεύματι, ἐν θυμῷ συνέτριψεν, ἀλλ᾿ ὁ τούτου Δεσπότης, τὴν τεκοῦσαν ἀσινῆ, τοῖς οὐρανίοις φυλάξας δόμοις, νῦν εἰσῳκίσατο· σὺν αὐτῇ σκιρτῶντες, βοῶμεν Χριστῷ ὁ δεδοξασμένος, τῶν πατέρων καὶ ἡμῶν, Θεὸς εὐλογητὸς εἶ».

Ἀλλ᾿ ἡ χρυσῆ κορωνὶς καὶ τὸ ἐπιστέγασμα ὅλου τοῦ Κανόνος, εἶναι ἡ ὡραιοτάτη ἐκείνη Καταβασία τῆς θ´ ᾠδῆς, μετὰ τοῦ Μεγαλυναρίου, ψαλλομένη καὶ ἐν τῇ Λειτουργίᾳ: «Αἱ γενεαὶ πᾶσαι, μακαρίζομέν σε, τὴν μόνην Θεοτόκον. «Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι, ἐν σοὶ Παρθένε ἄχραντε, παρθενεύει γὰρ τόκος, καὶ ζωήν, προμνηστεύεται θάνατος· ἡ μετὰ τόκον Παρθένος, καὶ μετὰ θάνατον ζῶσα, σῴζοις ἀεί, Θεοτόκε, τὴν κληρονομίαν σου».

(1887)

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

Ἐὰν τὸ Πάσχα εἶναι ἡ λαμπροτάτη τοῦ Χριστιανισμοῦ ἑορτή, τὰ Χριστούγεννα βεβαίως εἶναι ἡ γλυκυτάτη καὶ συγκινητικωτάτη, καὶ διὰ τοῦτο ἀνέκαθεν ἐθεωρήθη ὡς οἰκογενειακὴ κατ᾿ ἐξοχὴν ἑορτή. Ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ δὲ τὰ κατ᾿ αὐτὴν ἀνεπτύχθησαν καὶ διετυπώθησαν οὕτως, ὥστε προσέλαβεν ἰδιόρρυθμόν τινα τύπον, καὶ ἤθη, ἔθιμα, παραδόσεις ἰδιαίτεραι πρὸς αὐτὴν συνεκράθησαν καὶ ἐπ᾿ αὐτῆς ἀντεπέδρασαν. Ὁλόκληρον φιλολογίαν ἀποτελοῦσι τὰ λεγόμενα Contes de Noël, τὰ Χριστουγεννιάτικα δηλ. παραμύθια, ὧν τινα, ἐξόχων συγγραφέων ἔργα, εἶναι ὡραιότατα, βιβλιοθήκην δὲ ὁλόκληρον δύνανται νὰ γεμίσωσι τὰ κατ᾿ ἔτος ἐκδιδόμενα Christmas Numbers, τὰ ἔκτακτα δηλ. φυλλάδια τῶν εἰκονογραφημένων περιοδικῶν, τὰ δημοσιευόμενα ἐπὶ τῇ ἑορτῇ τῶν Χριστουγέννων, μετὰ καλῶν εἰκόνων καὶ ποικιλωτάτης τερπνῆς ὕλης.

Οὐδὲν δὲ ἄπορον ἂν ἐν τῇ Δύσει ἰδίως ἀνεπτύχθη ἡ ἑορτὴ αὕτη, διότι ἐκ τῆς Δύσεως ἔχει ἂν ὄχι τὴν ἀρχήν, τοὐλάχιστον τὴν τάξιν καὶ τὴν σύστασιν.

Γνωστὸν ὅτι πρῶτος ὁ θεῖος Χρυσόστομος, «ἐλθόντων τινῶν ἀπὸ τῆς Δύσεως καὶ ἀπαγγειλάντων», ἐκανόνισε τὴν ἑορτὴν ταύτην, ἐν τῇ Ἀνατολικῇ Ἐκκλησίᾳ, ὅτε κατ᾿ αὐτὸν τὸν μῆνα Δεκέμβριον τῇ ιε´ ἐχειροτονήθη πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, περὶ τὰ τέλη τοῦ δ´ αἰῶνος.

Διότι, φαίνεται, ἕως τότε ἐπεκράτει σύγχυσις, καὶ ἑωρτάζετο μὲν κατὰ τόπους ἡ Χριστοῦ Γέννησις, ἀλλ᾿ ἐτέλουν τὴν ἑορτὴν ἄλλοι ἄλλοτε  καὶ δὲν συνεφώνουν περὶ τῆς ἡμέρας. Ἡ Δυτικὴ Ἐκκλησία εἶχεν ὁρίσει ἀπ᾿ ἀρχῆς τὴν κε´ τοῦ Δεκεμβρίου, καὶ τὴν ἡμέραν ταύτην ἔταξεν ἐν τῇ Ἀνατολῇ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος.

Οὐχ ἧττον ὅμως ἡ Χριστοῦ Γέννησις ἐτιμᾶτο ἔκπαλαι ἐν τῇ Ἀνατολικῇ Ἐκκλησίᾳ, οἱ μέγιστοι δὲ τῶν Πατέρων, οἵτινες ἔζησαν κατὰ τὴν Δ´ ἑκατονταετηρίδα, τὸν χρυσοῦν ἐκεῖνον αἰῶνα τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ὧν πολλοὶ εἶναι κατά τι ἀρχαιότεροι τοῦ Χρυσορρήμονος διδασκάλου, συνέθεσαν πανηγυρικοὺς καὶ ἐγκωμιαστικοὺς λόγους πρὸς τιμὴν τῆς ἡμέρας. Τὸ δημοτικώτατον ἐκεῖνο ᾆσμα, τὸ «Χριστὸς γεννᾶται δοξάσατε, Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γῆς ὑψώθητε», εἶναι κατὰ λέξιν ἠρανισμένον ἐκ τοῦ πανηγυρικοῦ τοῦ ἱεροῦ Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ, τοῦ καὶ Θεολόγου ἐπικαλουμένου. Ἐκ πανηγυρικοῦ λόγου ἐλήφθη ἐπίσης καὶ τὸ Ἐξαποστειλάριον τῆς ἑορτῆς, «Ἐπεσκέψατο ἡμᾶς, ἐξ ὕψους ὁ Σωτὴρ ἡμῶν, ἀνατολὴ ἀνατολῶν». Ἡ τελευταία αὕτη φράσις, ἥτις δι᾿ ἀραιῶν γραμμάτων ἐσημειώθη, ἔχει τὸ προνόμιον, ὡς ἤκουσα, νὰ ἐμπνέῃ μέγαν ἐνθουσιασμὸν εἰς τοὺς ἀτυχήσαντας μὲν περὶ τὴν γλῶσσαν, Ἕλληνας δὲ τὴν καρδίαν καὶ τὸ φρόνημα, ἀδελφοὺς ἡμῶν τῆς Καισαρείας καὶ Καππαδοκίας, εὐλόγως καυχωμένους καὶ λέγοντας, ὅτι «ἐξ Ἀνατολῆς τὸ φῶς».

Ἐπειδὴ δὲ περὶ πανηγυρικῶν καὶ ἐγκωμίων ὁ λόγος, δὲν δύναμαι νὰ λησμονήσω τοὺς προσφιλεῖς μοι ᾀσματογράφους, καὶ νὰ μὴ ἀποτείσω τὸν φόρον τοῦ θαυμασμοῦ μου εἰς πάντας μὲν τοὺς ποιητὰς τῶν διαφόρων τῆς ἑορτῆς ὕμνων, ἀλλ᾿ ἰδίως εἰς τοὺς συνθέτας τῶν δύο αὐτῆς Κανόνων, τὸν ἱερόν, λέγω, Κοσμᾶν, ποιητὴν τοῦ α´ Κανόνος, οὗ ἡ ἀρχὴ «Χριστὸς γεννᾶται δοξάσατε», καὶ τὸν πολὺν Ἰωάννην τὸν Δαμασκηνόν, ποιητὴν τοῦ β´ Κανόνος, οὗ ἠ ἀρχὴ «Ἔσωσε λαόν». Ὁ β´ οὗτος Κανών, συγκείμενος ὅλος ἐκ δωδεκασυλλάβων ἰαμβικῶν στίχων (καθότι τὸ μέλος δὲν ἐπιτρέπει τρίβραχυν οὐδ᾿ ἀνάπαιστον ἐν οὐδεμιᾷ τῶν διποδιῶν χώρᾳ), ἔχει ὡς ἀκροστιχίδα τὸ ἡρωελεγεῖον τοῦτο ἐπίγραμμα:

Εὐεπίης μελέεσσιν ἐφύμνια ταῦτα λιγαίνει
Υἷα Θεοῦ, μερόπων εἵνεκα τικτόμενον
Ἐν χθονί, καὶ λύοντα πολύστονα πήματα κόσμου·
Ἀλλ᾿ ἄνα, ῥητῆρας ῥύεο τῶνδε πόνων.

Ἓν μόνον ᾆσμα θὰ παραθέσω ἐκ τοῦ ἰαμβικοῦ τούτου Κανόνος ὡς δεῖγμα τοῦ ὅλου:

Λύμην φυγοῦσα τοῦ θεοῦσθαι τῇ πλάνῃ,
Ἄληκτον ὑμνεῖ τὸν κενούμενον Λόγον
Νεανικῶς ἅπασα σὺν τρόμῳ κτίσις,
Ἄδοξον εὖχος δειματουμένη φέρειν,
Ῥευστὴ γεγῶσα, κἂν σοφῶς ἐκαρτέρει.

Καὶ ἐκ τοῦ πρώτου Κανόνος παραθέτω ἐπίσης τρία κατὰ σειρὰν τροπάρια τῆς η´ ᾠδῆς. Καὶ τὰ τρία ἀναφέρονται εἰς τὴν προσκύνησιν τῶν Μάγων, ἀλλ᾿ ἐν μὲν τῷ α´ καὶ γ´ εὐφυῶς ἀντιπαραβάλλεται αὕτη πρὸς τὴν αἰχμαλωσίαν Βαβυλῶνος, ἐν δὲ τῷ β´ γίνεται εὔγλωττος ὑπαινιγμὸς εἰς τὸν ψαλμόν, «Ἐπὶ τῶν ποταμῶν Βαβυλῶνος, ἐκεῖ ἐκαθίσαμεν». Τὰ τρία τροπάρια ἔχουσιν ὡς ἑξῆς:

Ἕλκει Βαβυλῶνος ἡ θυγάτηρ, παῖδας δορικτήτους Δαυΐδ, ἐκ Σιὼν ἐν αὑτῇ· δωροφόρους πέμπει δὲ μάγους παῖδας, τὴν τοῦ Δαυῒδ θεοδόχον, θυγατέρα λιτανεύσοντας· διὸ ἀνυμνοῦντες ἀναμέλψωμεν· εὐλογείτω ἡ κτίσις πᾶσα τὸν Κύριον, καὶ ὑπερυψούτω, εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

Ὄργανα παρέκλινε τὸ πένθος ᾠδῆς, οὐ γὰρ ᾖδον ἐν νόθοις οἱ παῖδες Σιών· Βαβυλῶνος λύει δὲ πλάνην πᾶσαν, καὶ μουσικῶν ἁρμονίαν, Βηθλεὲμ ἐξανατείλας Χριστός· διὸ ἀνυμνοῦντες, κτλ.

Σκῦλα Βαβυλὼν τῆς βασιλίδος Σιών, καὶ δορίκτητον ὄλβον ἐδέξατο· θησαυροὺς Χριστὸς ἐκ Σιὼν δὲ ταύτης καὶ βασιλεῖς, σὺν ἀστέρι ὁδηγῷ ἀστροπολοῦντας ἕλκει κτλ. κτλ.

Καὶ κατὰ τὴν ἔννοιαν καὶ κατὰ τὴν γλῶσσαν τὰ ἀνωτέρω παρατεθέντα ἀποσπάσματα, ἀδιστάκτως φρονῶ, ὅτι εἶναι ἐκ τῶν ὡραιοτέρων λεκτικῶν καλλιτεχνημάτων πάσης ἐποχῆς, καὶ τὸ λέγω χάριν ἐκείνων ἐκ τῶν ἡμετέρων, ὅσοι ἐκ προκαταλήψεως νομίζουσιν, ὅτι δὲν ἐγράφοντο Ἑλληνικὰ κατὰ τὸν Ζ´ καὶ Η´ αἰῶνα, ὑποθέτοντες καλοκαγάθως, ὅτι τὰ παρ᾿ ἡμῶν τῶν σημερινῶν γραφόμενα εἶναι Ἑλληνικά, καὶ ὅτι θ᾿ ἀναγνωσθῶσι ποτὲ ὡς Ἑλληνικὰ ὑπὸ τῶν ἐπιγιγνομένων.

(1887)

ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΕΙΑΤΙΚΑ

Δὲν ἠξεύρω ποῖος περιπλανώμενος ραψῳδὸς συνέθηκε τὰ νῦν συνήθως ὑπὸ τῶν παίδων ᾀδόμενα ᾄσματα τῶν Χριστουγέννων, τοῦ Ἁγ. Βασιλείου καὶ τῶν Φώτων, τὰ ὁποῖα ἀκολουθοῦσι δῆθεν κατὰ γράμμα τὴν ἐκκλησιαστικὴν παράδοσιν, βρίθουσιν ὅμως κακοζήλων στίχων, οἷοι οἱ ἑξῆς:

Καὶ ἐπληρώθη τὸ ρηθὲν προφήτου Ἡσαΐου
μετὰ τῶν ἄλλων προφητῶν καὶ τοῦ Ἱερεμίου.

Ὁ δεύτερος οὗτος στίχος εἶναι προδήλως διὰ τὸ κεχηνὸς τοῦ ρυθμοῦ.

Φωνὴ ἠκούσθη ἐν Ραμᾷ, Ραχὴλ τὰ τέκνα κλαίει,
παραμυθῆν(!) οὐκ ἤθελεν ὅτι αὐτὰ οὐκ ἔχει(!!)

Ἢ ἐν τῷ ᾄσματι τῆς α´ τοῦ ἔτους:

Σήμερον εἶν᾿ Περιτομὴ κ᾿ ὑμνεῖ ἡ Ἐκκλησία,
καὶ προσκαλεῖσθε, ἄρχοντες, γυναῖκες καὶ παιδία.

Τόσον ἀληθεύει ὅτι ὑμνεῖ ἡ Ἐκκλησία, ὥστε ἕνα ἢ δύο ὕμνους μόνον ἔχει εἰς μνήμην τῆς Περιτομῆς, τοὺς λοιποὺς ἀφιεροῖ εἰς τὸν Μ. Βασίλειον.

Ἐννοεῖ ὁ ἀναγνώστης ὅτι, θέλων ἐνταῦθα νὰ ἐκφράσω λύπην ἐπὶ τῇ ἐκθρονίσει τῶν γνησίων ᾀσμάτων τοῦ λαοῦ, ἣν κατώρθωσαν τὰ κακόφωνα ταῦτα ραψῳδήματα, πολὺ ἀπέχω ἄλλως τοῦ νὰ θαυμάσω τὰ ἐν Ἀθήναις ἀκουόμενα δημώδη ᾄσματα:

Ἀρχιμηνιὰ κι ἀρχιχρονιά,
ψηλή μου δενδρολιβανιὰ (;)
κι ἀρχι - καλός σας χρόνος
ἐκκλησιὰ μὲ τ᾿ ἅγιο θρόνος (!!)

Ἅις - Βασίλης ἔρχεται
καὶ δὲ μᾶς καταδέχεται (;!!)

ἢ τὸ ᾀδόμενον τῇ παραμονῇ τῶν Φώτων:

Ἀφέντη μου, πεντάφεντε, πέντε φορὲς ἀφέντη,
ἔχεις καὶ γυιὸ στὰ γράμματα καὶ γυιὸ στὸ ψαλιτήρι (sic).

Ἀλλ᾿ ὑπάρχουσιν, ἰδίως εἰς τὰς νήσους, ἄλλα κάλλιστα ᾄσματα τοῦ λαοῦ, καὶ ἐπ᾿ αὐτῶν θέλω νὰ ἐνδιατρίψω ὀλίγον. Τινὰ τούτων ἔχουσιν ὑπόθεσιν ἀποκλειστικῶς τὴν ἑορτὴν τῆς ἡμέρας, ἀλλά, χωρὶς νὰ παρακολουθῶσι τὰ ἱερὰ κείμενα, διεξέρχονται τὸ θέμα μὲ ποιητικὰ χρώματα, καὶ βοηθείᾳ τῆς δημώδους légende. Ἐννοεῖται ὅτι τὰ κατωτέρω παρατιθέμενα εἶναι ἁπλᾶ ἀποσπάσματα, διότι τὰ τοιαῦτα ἄλλως ἀλλαχοῦ ᾄδονται, καὶ πολλαχῶς ἀλλοιοῦται ἀπὸ στόματος εἰς στόμα ἡ ἔννοια καὶ ἡ λέξις. Τὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων ἔχει ὡς ἑξῆς:

Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτὴ τοῦ χρόνου,
ἐβγᾶτ᾿, ἀκοῦστε, μάθετε, τώρα Χριστὸς γεννιέται·
γεννιέται κι ἀνατρέφεται στὸ μέλι καὶ στὸ γάλα·
τὸ μέλι τρῶν οἱ ἄρχοντες, τὸ γάλα οἱ ἀνδρειωμένοι.

Τὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Φώτων:

Σήμερα τὰ Φῶτα κι ὁ φωτισμὸς
καὶ τοῦ Ἰησοῦ μας ὁ βαπτισμός.
Σήμερα ἡ κυρά μας ἡ Παναγιὰ
σπάργανα στὰ τίμια χέρια κρατεῖ
καὶ τὸν Ἁι - Γιάννη παρακαλεῖ:
«Δύνεσ᾿, Ἁι - Γιάννη <καὶ> Πρόδρομε,
γιὰ νὰ μοῦ βαφτίσῃς Θεοῦ παιδί;»
«Δύνομαι καὶ σώνω καὶ προσκυνῶ,
γιά κοντοκαρτέρει ὣς τὸ πουρνό,
γιὰ ν᾿ ἀνέβω ἀπάνου στοὺς οὐρανούς,
γιὰ νὰ ρίξω δρόσο καὶ λίβανο·
ν᾿ ἁγιασθοῦν οἱ βρύσες καὶ τὰ νερά,
ν᾿ ἁγιασθῇ κι ἀφέντης μὲ τὴν κυρά».

Ἄλλα τῶν ᾀσμάτων ἐκφράζουσιν ἐπὶ τῇ ἑορτῇ ἐπαίνους καὶ προσρήσεις. Τὸ ἑπόμενον τεμάχιον ἐκρίθη ὑπὸ πολλῶν ἀπαράμιλλον τὸ ὕψος:

Σήκω, κυρά μ᾿, νὰ στολισθῇς, νὰ πᾷς ταχιὰ στὰ Φῶτα,
στὰ Φῶτα καὶ στὸν ἁγιασμὸ καὶ στὸν καλὸν τὸ χρόνο.
Βάλε τὸν ἥλιο πρόσωπο καὶ τὸ φεγγάρι ἀστήθι,
καὶ τοῦ κοράκου τὸ φτερὸ βάλ᾿ το καμαροφρύδι.

Ἐπανερχόμενοι εἰς τὴν ἑορτὴν τοῦ Ἁγ. Βασιλείου (τὴν Περιτομὴν  ἀγνοεῖ ὁ λαός, καὶ εὐλόγως) παραθέτομεν τὸ κύριον τῆς ἡμέρας ᾆσμα:

Ἅις - Βασίλης ἔρχεται ἀπὸ τὴν Καισαρίτσα,
βαστάει κόλλα καὶ χαρτί, χαρτὶ καὶ καλαμάρι·
«Βασίλη μ᾿, ποῦθεν ἔρχεσαι καὶ ποῦθε κατεβαίνεις;»
«Ἀπὸ τὴ μάννα μ᾿ ἔρχομαι καὶ στὸ σχολειὸ πηγαίνω,
πάω νὰ μάθω γράμματα, νὰ πῶ τὴν ἄλφα - βῆτα».
Καὶ στὸ ραβδί του ἀκούμπησε νὰ πῇ τὴν ἄλφα - βῆτα,
καὶ τὸ ραβδὶ ποὺ ἦταν ξερό, χλωρὰ βλαστάρια πέταε
κι ἀπάνου στὰ ξεβλάσταρα περδίκια κελαηδοῦσαν,
ὄχι περδίκια μοναχά, μόνε καὶ περιστέρια.

Τὸ ᾆσμα τοῦτο μᾶς φαίνεται θαυμάσιον ἐν τῇ ἀφελείᾳ αὐτοῦ. Ἡ ἕμφυτος φιλομάθεια τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους, ἐν μέσῳ τοσούτων διωγμῶν καὶ θλίψεων ἐπιζήσασα, μετεχειρίσθη τὴν ἐπὶ παιδείᾳ φήμην τοῦ ἑλληνικωτάτου Ἁγίου ὡς προτροπὴν πρὸς τοὺς νέους πρὸς τὴν σπουδὴν καὶ μάθησιν, οὕτω δὲ καὶ μετὰ πολλοὺς αἰῶνας ὁ μέγας τῆς Καισαρείας φωστὴρ παρίσταται οἱονεὶ συγγράφων δευτέραν «Πρὸς τοὺς νέους Παραίνεσιν».

Τὰ ἄλλα ᾄσματα τῆς ἡμέρας, ἀποτελοῦντα ὁρμαθὸν εὐχῶν καὶ ἐγκωμίων διὰ τὰ μέλη ἑκάστης οἰκογενείας, εἶναι οἱονεὶ συνέχεια τοῦ πρώτου ἐξαρτωμένη ἐκ τοῦ ἐν τῷ προτελευταίῳ στίχου, ὅτι τὰ «περδίκια κελαηδοῦσαν», καὶ ἰδοὺ τί κελαηδοῦσαν:

Γιὰ βάλε τὸ χεράκι σου,

τοῦτο ἀποτείνεται πρὸς τὸν οἰκογενειάρχην·

στὴν ἀργυρῆ σου τσέπη,
κι ἂν εὕρῃς γρόσα δῶσ᾿ μας τα, φλωριὰ μὴ τὰ λυπᾶσαι,
κι ἂν εὕρῃς καὶ μισὸ φλωρί, κέρνα τὰ παλληκάρια,
κέρνα τ᾿, ἀφέντη μ᾿, κέρνα τα, νὰ πιοῦνε στὴν ὑγειά σου,
καὶ στὴν ὑγειά σου, ἀφέντη μου, καὶ στὴν καλὴ χρονιά σου.

Νὰ ζήσῃς χρόνια ἑκατό, διακόσα, παραπάνου,
κι ἀπ᾿ τὰ διακόσα κ᾿ ὕστερα, ν᾿ ἀσπρίσῃς, νὰ γεράσῃς,
ν᾿ ἀσπρίσῃς σὰν τὸν Ἔλυμπο, σὰν τ᾿ ἄσπρο περιστέρι,
σὰν τ᾿ ἀηδονάκι ποὺ λαλεῖ, τὸ Μάη, τὸ καλοκαίρι.

Καὶ τί λαλεῖ τὸ ἀηδονάκι τοῦτο; Ἰδού, ἀκούσατε· λαλεῖ εὐχὰς διὰ τὰ ἄλλα μέλη τῆς οἰκογενείας:

Κυρά μου, τὸν ὑγιόκα σου, κυρά μ᾿, τὸν ἀκριβό σου,
τὸν ἔλουζες, τὸν χτένιζες, στὸ δάσκαλο τὸν πάινες,
κι ὁ δάσκαλος τὸν ἔδερνε μὲ δυὸ κλωνάρια μόσκο,
μὲ τέσσερα βασιλικό, μὲ πέντε μαντζουράνα, κτλ.

Τοσαῦτα περὶ τοῦ υἱοῦ. Ἰδοὺ τώρα καὶ περὶ τῆς θυγατρός:

Κυρά μ᾿, τὴ δυχατέρα σου, κυρά μ᾿, τὴν ἀκριβή σου,
γραμματικὸς τὴν ἀγαπᾷ, πραματευτὴς τὴν θέλει·
κι ὁ δάσκαλος ἀπ᾿ τὸ σχολειὸ γυρεύοντάς την στέλλει.

Δὲν ἐνθυμοῦμαι δυστυχῶς τὴν συνέχειαν τοῦ ᾄσματος τούτου, τὸ ὁποῖον ἤρχισε νὰ γίνεται περίεργον, χάρις εἰς τὰ τολμηρὰ διαβήματα τοῦ δασκάλου· ἀλλ᾿ εἰς τὸ μέλλον ἴσως δυνηθῶ νὰ συλλέξω πλείονα· ἐπὶ τοῦ παρόντος εὔχομαι εἰς τὸν ἀναγνώστην ἐν ὑγείᾳ καὶ εὐτυχίᾳ τὸ Νέον Ἔτος.

(1888)

ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ

Σήμερον ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν ἑορτάζει τὴν μεγάλην ἑορτὴν τῶν Θεοφανείων, καὶ ποιεῖται μνείαν τῆς βαπτίσεως τοῦ Χριστοῦ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ. Ὁ Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος καὶ Βαπτιστής, ὅστις ἔμβρυον ἐν τῇ μήτρᾳ εἶχεν ἀναγνωρίσει τὸν Λυτρωτὴν καὶ ἐσκίρτησεν, ἀνὴρ γενόμενος ὑπῆρξε καὶ ὁ πρῶτος πιστεύσας, ὑποδείξας καὶ κηρύξας τὸν Χριστόν. «Ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου», εἶπεν ὅτε εἶδε τὸν Ἰησοῦν περιπατοῦντα. «Ἔρχεται ἄλλος ὀπίσω μου, οὗ οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς λῦσαι τὸν ἱμάντα τῶν ὑποδημάτων αὐτοῦ», ἔλεγε πρὸς τοὺς μαθητάς του. Τινὲς δὲ τῶν μαθητῶν τούτων, ἐγκαταλιπόντες αὐτόν, ἠκολούθησαν τὸν Ἰησοῦν, ὅθεν ὁ Ἰωάννης ἐγκαρτερῶν καὶ ὑποτασσόμενος ἔλεγεν, «Ἐκεῖνον δεῖ αὐξάνειν, ἐμὲ δὲ ἐλαττοῦσθαι». Ἐκ τῶν μαθητῶν τούτων τοῦ Ἰωάννου λέγεται ὅτι ἦσαν ὁ Ἀνδρέας ὁ Πρωτόκλητος καὶ ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ Σίμων Πέτρος, ὅστις καὶ πρῶτος ἐκ τῶν ἄλλων Ἀποστόλων ὡμολόγησεν τὸν Χριστόν, «Ραββί, σὺ εἶ ὁ Χριστός, ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ, σὺ εἶ ὁ βασιλεὺς τοῦ Ἰσραήλ». Πρὸς τοῦτον λοιπὸν τὸν Ἰωάννην, τὸν κηρύσσοντα καὶ βαπτίζοντα βάπτισμα μετανοίας, προσῆλθεν ὁ Χριστὸς ὡς ἄνθρωπος καὶ ἐβαπτίσθη, θέλων νὰ δώσῃ τὸ παράδειγμα.

Ἐπειδὴ περὶ βαπτίσματος ὁ λόγος, καλὸν νομίζω ἐνταῦθα νὰ ὑποβάλω πρακτικάς τινας παρατηρήσεις, περὶ τοῦ τρόπου καθ᾿ ὃν τελεῖται παρ᾿ ἡμῖν τὸ Βάπτισμα. Οἱ παλαιοὶ πρακτικώτατοι καὶ μεμορφωμένοι ἱερεῖς, καίτοι ἀγράμματοι λεγόμενοι, ἤξευρον νὰ ἐκτελῶσι κανονικώτατα τὰς τρεῖς καταδύσεις καὶ ἀναδύσεις, κρατοῦντες τὸν βαπτιζόμενον ὄρθιον πρὸς ἀνατολὰς βλέποντα, ἐφαρμόζοντες τὴν δεξιὰν ἐπὶ τῆς μασχάλης τοῦ βρέφους ἁβρῶς ἅμα καὶ ἀσφαλῶς, φράττοντες δὲ διὰ τῆς ἀριστερᾶς τὸ στόμα αὐτοῦ. Ἐφρόντιζον περὶ τῆς θερμοκρασίας τοῦ ὕδατος, καὶ ἑκάστη κατάδυσις ἐγίνετο ἀκαριαία, τὸ δὲ διάλειμμα μεταξὺ τῶν καταδύσεων ἐγίνετο ἀρκετὸν ὥστε ν᾿ ἀναπνεύσῃ τὸ βρέφος. Τοιούτῳ τρόπῳ οὐδεὶς βαπτιζόμενος ἔπαθέ ποτέ τι ἐν τῇ κολυμβήθρᾳ. Τὸ σημερινὸν ὅμως σμῆνος τῶν ἱερέων, τοὺς ὁποίους ἡ διεφθαρμένη πολιτικὴ ἐπιβάλλει πολλάκις ἀξέστους καὶ ἀκαλλιεργήτους εἰς τοὺς Σ.Σ. ἱεράρχας νὰ τοὺς χειροτονῶσιν, ἀφοῦ κακῶς ἐκτελεῖ, ἢ μᾶλλον κακῶς παραλείπει, τοσούτους ἄλλους τύπους, ὀφείλει τοὐλάχιστον νὰ σεβασθῇ αὐτὸ τὸ θεμέλιον τῆς πίστεως ἡμῶν, τὸ ἅγιον Βάπτισμα. Γράφομεν ταῦτα, διότι ἔχομεν λόγους νὰ πιστεύωμεν, ὅτι πολλοὶ τῶν ἱερέων, χαριζόμενοι εἰς τὴν τυφλὴν καὶ μωρὰν πολλάκις φιλοστοργίαν ἀμαθῶν καὶ προληπτικῶν γονέων, οἵτινες νομίζουν ὅτι κάτι θὰ πάθῃ τὸ χαδευμένον νεογνόν των ἐν τῇ ἱερᾷ κολυμβήθρᾳ, ἐκτελοῦσι σχεδὸν ράντισμα, καὶ ὄχι βάπτισμα. Οἱ τῆς Δυτικῆς ἐκκλησίας εἶναι συγγνωστοί, διότι ἠγνόησαν τὴν ἔννοιαν τοῦ ἑλληνικοῦ ρήματος βαπτίζω, baptizo, ὅτι δηλ. σημαίνει βάπτω, βυθίζω, βουτῶ, οἱ Ἕλληνες ὅμως δὲν πρέπει ποτὲ νὰ τὴν ἀγνοήσωσιν. Εἶναι καιρὸς νὰ φυλαχθῇ ὁ ἱερὸς οὗτος τύπος, διότι ἂν ἐξακολουθήσῃ ἡ ἀμάθεια τοῦ κλήρου, καὶ πληθυνθῇ ἡ ἀθεΐα καὶ ἡ ἀσέβεια, μετὰ μίαν γενεάν, ὅτε θὰ εἴμεθα μισοβαφτισμένοι ὅλοι, θὰ δεήσῃ νὰ διαταχθῇ γενικὸς ἀναβαπτισμὸς ὅλων τῶν κατοίκων τοῦ Ἑλληνικοῦ Βασιλείου, ἀρρένων καὶ θηλέων. Διότι πρέπει νὰ εἴμεθα συνεπεῖς. Ἡ ἡμετέρα Ἐκκλησία εἰς μὲν τοὺς προσερχομένους ἐκ τῶν Δυτικῶν εἰς τοὺς κόλπους της ἐπιβάλλει τὸν ἀναβαπτισμόν, τοὺς δὲ Ἀρμενίους τοὺς μυρώνει μόνον, καὶ τοῦτο διότι οὗτοι μὲν εἶναι κανονικῶς βεβαπτισμένοι διὰ τριῶν ἀναδύσεων καὶ καταδύσεων, ἐκεῖνοι δὲ ἀτελῶς μόνον διὰ ραντισμοῦ. «Συντηρώμεθα χάριτι, πιστοί, καὶ σφραγῖδι· ὡς γὰρ ὄλεθρον ἔφυγον, Ἑβραῖοι, φλιᾶς πάλαι αἱμαχθείσης, οὕτω καὶ ἡμῖν ἐξόδιον τὸ θεῖον τοῦτο, τῆς παλιγγενεσίας λουτήριον ἔσται· ἔνθεν καὶ τῆς Τριάδος, ὀψόμεθα φῶς τὸ ἄδυτον».

(1888)

Η ΕΝΝΕΑΚΟΣΙΕΤΗΡΙΣ

ΤΗΣ ΠΑΜΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ

Ἐπὶ τῇ μνήμῃ τοῦ ὁσίου Ἀθανασίου τοῦ ἐν τῷ Ἄθῳ, τελεῖ σήμερον τὴν ἐννεακοσιετηρίδα ἀπὸ τῆς τελευτῆς τοῦ ἀοιδίμου αὐτῆς ἱδρυτοῦ ἡ παμμεγίστη καὶ πρωτεύουσα τῶν ἑλληνικῶν μονῶν τοῦ Ἄθωνος, ἡ γεραρὰ Λαύρα. Ἐμάθομεν δὲ ὅτι ἀπεσταλμένοι διαφόρων ὀρθοδόξων κοινοτήτων, καὶ οὐχ ἥκιστα σλαβικῶν, ἔλαβον τὴν ὁδοιπορικὴν ράβδον, ἀναρριχώμενοι εἰς τὰς κλιτῦς τοῦ οὐρανογείτονος καὶ καταπληκτικοῦ ὄρους, καὶ μόνον ἡ Κυβέρνησις καὶ ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Ἑλλάδος ὑστέρησε καὶ εἰς τοῦτο, ὡς καὶ εἰς πᾶν ὅ,τι ἀφορᾷ τοὺς συνεκτικοὺς δεσμοὺς τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ ἔξω Ἑλληνισμοῦ...

Ὁ ὅσιος οὗτος Ἀθανάσιος, ἀκμάσας κατὰ τὴν Ι´ ἑκατονταετηρίδα, κατήγετο ἐκ Τραπεζοῦντος. Ἀφοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει πολὺ διέτριψε περὶ τὴν φιλοσοφίαν καὶ τὰ ἑλληνικὰ γράμματα, ὑπεδύθη τὸν μοναστικὸν τρίβωνα, καὶ ἀπῆλθεν ἐφησυχάζων εἰς τὸ ὄρος Κυμινᾶν, κατὰ τὴν Μικρὰν Ἀσίαν. Χρόνῳ δὲ ὕστερον μετέβη εἰς τὸν ἔρημον τότε Ἄθω, ὅπου ἠσκήτευεν, ἀποφεύγων τὴν κοσμικὴν τύρβην, ὕστερον δέ, πολλὰ δυσωπηθεὶς ὑπὸ τοῦ εὐσεβοῦς βασιλέως Νικηφόρου τοῦ Φωκᾶ, ὡς ὁ κατ᾿ αὐτὸν λόγος δηλοῖ, ἀπεφάσισε νὰ κτίσῃ ὑπὸ τοὺς πρόποδας τοῦ Ἄθω, ἐπί τινος ἁλικτύπου βράχου, περικαλλέστατον ναὸν πρὸς τιμὴν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, μετὰ κελλίων παμπόλλων, τὴν σημερινὴν Λαύραν. Διηγεῖται ἡ παράδοσις ὅτι, ὑπερμεγέθης ὢν τὸ σῶμα καὶ ρωμαλεωτάτης κράσεως, προυκάλεσε τὰ παράπονα μοναχῶν τινων, διότι ἐν τῇ κοινῇ τραπέζῃ ἤσθιε πάντοτε διπλῆν τὴν μερίδα. Ἀλλ᾿ ὁ ὅσιος ἀπέδειξεν ἐμπράκτως ὅτι ἐκεῖνο, ὅπερ ὡς πολυφαγία προσήπτετο αὐτῷ, ἦτο μᾶλλον ἐγκράτεια, διότι φύσει ὁ στόμαχός του ἐδέχετο τὸ πενταπλοῦν τῆς συνήθους δι᾿ ἄνθρωπον τροφῆς, αὐτὸς ὅμως ἐγκρατευόμενος ἐγεύετο μόνον τὸ διπλάσιον.

Ἦτο δὲ πράγματι ἀκάματος, χαλκέντερος καὶ ἀπιστεύτου δραστηριότητος. Αὐτὸ τὸ τέλος του ἦτο μαρτυρικόν. Θέλων νὰ ἐπιστατήσῃ εἰς τὴν ἐπισκευὴν τοῦ θόλου τοῦ ἱεροῦ Βήματος ἀνέβη εἰς τὸ ἴκριον μετ᾿ ἄλλων ἓξ μοναχῶν, ὁ θόλος ὅμως πεσὼν κατεπλάκωσεν αὐτὸν καὶ τοὺς μετ᾿ αὐτοῦ.

Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος δὲν εἶναι ὅλως ἄγνωστος καὶ παρ᾿ ἡμῖν. Ὁ λαὸς μάλιστα τὸν ὀνομάζει συνήθως «ὁ ἅγιος Ἄθωνας». Νομίζω δὲ ὅτι καὶ τὸ ἐν Ἀθήναις παρεκκλήσιον, τὸ ἐγειρόμενον ἐπὶ βράχου, παρὰ τὸν σταθμὸν τοῦ σιδηροδρόμου Ἀθηνῶν - Πειραιῶς, εἶναι ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ Ἁγίου τούτου Ἀθανασίου, καὶ ὄχι τοῦ παλαιοῦ, τοῦ τῆς Ἀλεξανδρείας.

Σήμερον λοιπὸν ἡ παμμεγίστη Λαύρα ἑορτάζει τὴν ἐννεακοσιοστὴν ἀμφιετηρίδα ἀπὸ τῆς τελευτῆς τοῦ ὁσίου. Ἀλλ᾿ ὅστις δὲν ἔπλευσέ ποτε εἰς τὰ ἀπύθμενα ἐκεῖνα πελάγη (τὸ βάθος τοῦ ὕδατος ὑπὸ τὸν Ἄθω, τὸ μέγιστον ἐν τῇ Μεσογείῳ, ὡς βεβαιοῦσιν οἱ ἡμέτεροι ναυτικοί, εἶναι ἑξακοσίων ὀργυιῶν)· ὅστις δὲν ἐθαύμασεν ἀπὸ δεκαπέντε μιλίων ἀποστάσεως τὸ καταπληκτικὸν ἐκεῖνο ὕψος, τὸν βράχον ὅστις φαίνεται ἐξ οὐρανοῦ κρεμάμενος· καὶ εἶτα ἐγγύτερον πλεύσας δὲν ἐξεπλάγη βλέπων ἁπλοῦν σωρὸν ἀντικαταστήσαντα τὸ ἀμύθητον ἐκεῖνο ὕψος, διότι ἅμα πλησιάσῃ τις, ἡ κορυφὴ καθίσταται ἀόρατος, καὶ ὅλον τὸ ὄρος φαίνεται ὡς νὰ συνεπτύχθη εἰς δύο· ὅστις δὲν ἐβάδισεν ἐπὶ τρίωρον ὑπὸ τὰ γηραιὰ ἐκεῖνα καὶ ἀνήλια δάση τῶν καστανεῶν, ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ φύσις ἐφιλοτιμήθη νὰ δώσῃ ἰδιάζοντά τινα τύπον μεγαλείου καὶ πλαστικότητος· ἐκεῖνος οὔτε δύναται νὰ αἰσθανθῇ τὴν σημασίαν ἣν ἔχουσι διὰ τὸν Ἑλληνισμὸν τὰ παρθενικὰ ἐκεῖνα ἐδάφη, τὰ περιμάχητα εἰς τόσα ἔθνη καὶ τόσας φυλάς.

Ἐδάφη ἑλληνικώτατα, κἂν διαρραγῶσι κραυγάζοντες οἱ ἐναντίοι. Ὅλη ἡ Χαλκιδικὴ κατοικεῖται ἀμιγῶς ὑπὸ Ἑλλήνων, ἀκραιφνεστάτων Ἑλλήνων. Ἀλλὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος χιλιετὴς ἱστορία μαρτυρεῖ ὅτι καθιερώθη εἰς τὸν μοναστικὸν βίον καὶ εἰς τὴν ἀθόρυβον καὶ ἀπερίσπαστον ἀπὸ τῶν κοσμικῶν φροντίδων λατρείαν τοῦ θείου, τῇ πρωτοβουλίᾳ τῶν Ἑλλήνων αὐτοκρατόρων τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅτι δὲ κατ᾿ ἀνοχὴν μόνον ἐπετράπη εἰς τοὺς ὀλίγους σλάβους μοναχοὺς νὰ ὑμνῶσι τὸν Θεὸν εἰς τὴν γλῶσσάν των. Μία περιπλέον ἀπόδειξις ὅτι ὁ Ἑλληνισμὸς δὲν ἐζήτησε ποτὲ βίᾳ νὰ ἐξελληνίσῃ τοὺς ἀνθρώπους, οὔτε γλώσσας ἔκοψεν, οὔτε σχολεῖα ἔκλεισεν ἀλλογλώσσων. Καὶ ἐκ τῶν εἴκοσιν ἐκεῖ μοναστηρίων τὰ δεκαοκτὼ ἦσαν ἑλληνικὰ ἔκπαλαι. Λέγομεν τὰ δεκαοκτώ, διότι εἰς ταῦτα συμπεριλαμβάνεται καὶ τὸ ρωσικὸν λεγόμενον τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος, ὅπου μόνον ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μας ἐπετράπη εἰς τοὺς Ρώσους νὰ ἐπικρατήσωσι. Μόνον εἰς τὸ Χιλανδάρι καὶ εἰς τὸ τοῦ Ζωγράφου, ἡ λειτουργία ἐτελεῖτο σλαβιστί, ἀλλ᾿ ἡ μουσικὴ πάλιν ἦτο ἑλληνική. Ὅλα τὰ τροπάρια, ἐν βεβιασμένῳ ὁπωσοῦν ρυθμῷ, μετεφράσθησαν εἰς τὸ σλαβικόν, καὶ ἐψάλλοντο ἀπαραλλάκτως ὡς παρ᾿ Ἕλλησιν. Οἱ Σλάβοι δὲ μοναχοὶ ἤξευρον τότε νὰ στέργωσι καὶ νὰ τιμῶσι τοὺς Ἕλληνας ὡς ἀδελφοὺς πρεσβυτέρους.

Ἀλλὰ τότε δὲν ὑπῆρχεν ἰδέα φυλετισμοῦ μεταξὺ τῶν ὀρθοδόξων λαῶν, ὑπῆρχε μόνον κοινὸς σύνδεσμος μεταξὺ ὁμοπαθῶν καὶ ὁμοδούλων, <ἐνῷ> τώρα;... Ἐὰν οἱ λαοὶ τῆς Ἀνατολῆς ἀπήλαυσαν ἐν μέρει τῆς ἐλευθερίας, ὤφειλον ν᾿ ἀποδείξωσιν ὅτι ἦσαν ἄξιοι τῆς ἐλευθερίας ταύτης· θ᾿ ἀπεδείκνυον δὲ τοῦτο ἀρκούμενοι εἰς τὸ ὅτι ἠλευθερώθησαν καὶ μὴ ζητοῦντες νὰ ὑποδουλώσωσιν ἀλλήλους· διότι ἡ τοιαύτη διαγωγὴ ἀποδεικνύει ὅτι ὁ καρπὸς τῆς ἐλευθερίας ἦτο ὄμφαξ διὰ τοὺς ὀδόντας των.

Τὸ λυπηρότερον σήμερον διὰ τὸν παρατηρητήν, τὸν ἐπισκεπτόμενον τὸ Ἅγιον Ὄρος, καὶ πονοῦντα καὶ σεβόμενον κάπως τὰ παλαιά, εἶναι ἡ νοθεία ἡ ἐπιγενομένη εἰς τὸν θρησκευτικὸν βίον ὑπὸ καλλιτεχνικὴν μάλιστα ἔποψιν. Ὁ ἀπὸ τοῦ Βορρᾶ κατελθὼν χείμαρρος ἔφερεν ἐκτὸς τῶν ρουβλίων, καὶ τῶν πολιτικῶν σκοπῶν, ἔθιμά τινα καὶ ἰδέας ἀπᾳδούσας εἰς τὰς γνησίας βυζαντινὰς παραδόσεις. Ἔκτισε ναοὺς καὶ ἐφήρμοσεν ἐπ᾿ αὐτῶν ρωσικὰ σχέδια μὲ μεγάλην ἐπίδειξιν καὶ μικρὰν καλαισθησίαν· ἐκόμισεν ἱερὰ ἄμφια βαρύτιμα μέν, καὶ δυνάμενα ὄρθια νὰ σταθῶσιν ὡς ἀνδρείκελα, ἀλλὰ κακόζηλα καὶ πόρρω ἀπέχοντα τῆς σεμνοτάτης ποικιλτικῆς τῶν βυζαντινῶν χρόνων· ἔφερεν ὑποκάμισα (οὕτω τὰ ὀνομάζουν), ἤτοι ἀργυρᾶ ἐπιβλήματα τῶν ἁγίων εἰκόνων, οἷα ἀπαγορεύει τὸ αὐστηρὸν δόγμα. Τὰ πλούσια ὅμως καὶ ἀκμαῖα ἑλληνικὰ μοναστήρια, ἡ Λαύρα, τὸ Βατοπέδι, τὸ τῶν Ἰβήρων, ἔκλεισαν θύρας καὶ ὦτα καὶ οὐδὲν ἐκ τῆς κιβδηλείας ταύτης εἰσήγαγον εἰς τοὺς ναούς. Οὕτως εἶναι ἐλπίς, ἐνόσῳ τὰ εὐαγῆ ταῦτα ἱδρύματα ὑπάρχουσι (καὶ θὰ ὑπάρχωσιν ἐνόσῳ ὁ ἔξω Ἑλληνισμὸς δὲν συνδιαφθαρῇ φεῦ!

θρησκευτικῶς τέλεον μετὰ τῆς ἐλευθέρας γωνίας), εἶναι ἐλπὶς νὰ ἀντισταθῇ ἐκεῖ ὁ Ἑλληνισμὸς εἰς τὴν ἐπιδρομὴν τῶν ξένων. Διότι ἐκ τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος οὐδεμίαν ἐλπίδα συνδρομῆς βλέπομεν. Ἡ σημερινὴ *** δυνατὸν νὰ ὑπηρετῇ τὴν Ἑλλάδα ὡς Κράτος, δὲν τὴν ὑπηρετεῖ ὅμως ὡς Ἔθνος· τοῦτο νομίζομεν ἡμεῖς.

Ἀπὸ τῶν νεωτέρων Ἀθηνῶν, πόλεως ἀναγεννηθείσης διὰ τοῦ κηρύγματος τοῦ οὐρανοβάμονος Παύλου, πέμπομεν μυστηριώδη ἀσπασμὸν εἰς τὰς ὑπωρείας καὶ τὰς φάραγγας τοῦ μεγαλοπρεποῦς Ἄθω, μὲ τὰς δροσερὰς κρήνας, μὲ τὰς χιλιετεῖς κυπαρίσσους, μὲ τὰ αἰώνια δάση τῶν καστανεῶν, μὲ τοὺς μινυρισμοὺς τῶν ἀπειραρίθμων ἀηδόνων, ὅπου Ἕλλην ψάλτης, ὁ Κουκουζέλης, ᾄδων ἐκίνει τὰς αἶγας καὶ τοὺς ἄρνας, ὡς ὁ μυθολογούμενος Ὀρφεύς, ὅπου ἡ σκέπη τῆς Παναγίας ἐπισκιάζει ὡς ἄλλοτε ἐν τῇ βασιλευούσῃ τῶν πόλεων, ὅπου ζῇ καὶ θάλλει ἡ ἱερὰ παράδοσις τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ, καὶ ὅπου ἔχει τὴν κοιτίδα μία ὑψηλὴ ποίησις, ἡ ποίησις ἡ χριστιανική, ἥτις δὲν ἔπαυσε ποτὲ νὰ ἐμπνέῃ καὶ νὰ παρηγορῇ τοὺς θιασώτας αὐτῆς, ἐν τῷ ἀνθρωπίνῳ βίῳ.

(1889)

ΤΟ ΜΑΚΡΑΚΕΙΟΝ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΝ ΕΝ ΣΚΙΑΘῼ

Φίλε κ. Γαβριηλίδη,

Ὀφείλων νὰ γράψω τι εἰς ἀπάντησιν τοῦ «Λόγου» - ἐπειδὴ ὁ ἕτερος τῶν καταγγελθέντων ἱερέων εἶναι ὁ ἐμὸς γεννήτωρ - ἐπερίμενα νὰ λάβω λεπτομερεστέρας πληροφορίας ἐκ Σκιάθου, περὶ τοῦ τί ἀκριβῶς συνέβη· ἀντὶ ὅμως πληροφοριῶν, μοῦ ἦλθεν ἡ ἑπομένη διατριβή, ἡ ὁποία εἶναι ὡς νὰ τὴν ἔγραψα ἐγώ, καὶ διὰ τοῦτο προθύμως ἀναλαμβάνω τὴν ἐπ᾿ αὐτῇ εὐθύνην, παρακαλῶν σε νὰ τὴν δημοσιεύσῃς.

Ἐν Ἀθήναις, 22 Ἰουλίου 91.

Ὅλος σὸς

Ἀλέξ. Παπαδιαμάντης

Ὀρθῶς εἴκασεν ὁ «Λόγος» ὅτι οἱ δύο ἱερεῖς, οὓς κατήγγειλεν εἰς τὴν Εἰσαγγελίαν Βόλου ὁ κ. Μακράκης, δὲν ἔπραξαν ἐξ ἀμαθείας ὅ,τι ἔπραξαν· οἱ δύο ἐκεῖνοι ἱερεῖς δὲν εἶναι βεβαίως ἐκ τῶν ἀμαθεστέρων τοῦ ἐν Ἑλλάδι κατωτέρου κλήρου· τούτων ὁ μὲν Σακελλάριος Ἰωάννης Μανιώτης ἐβούλευσε δὶς ἐπὶ Ὄθωνος, ὁ δὲ Οἰκονόμος Ἀδαμάντιος Ἐμμανουὴλ ἐπὶ ἔτη ἐδίδαξεν ἐν Ἑλληνικῷ σχολείῳ.

Ἀλλ᾿ ὁ κ. Μακράκης δὲν ὀκνεῖ νὰ σύρῃ πρὸ τοῦ ποινικοῦ δικαστηρίου δύο γηραιοὺς κληρικούς, τὸν ἕνα ὀγδοηκοντούτην καὶ βαρήκοον, τὸν ἕτερον ἑβδομηκοντούτην, ἀπὸ πεντηκονταετίας ἱερατεύοντα καὶ ποδαλγόν, διατί; Διότι ἔκαμαν τὸ καθῆκόν των καὶ ὑπέμνησαν εἰς τὸ ποίμνιόν των ὅτι ἐλεύθεροι μὲν εἶναι ν᾿ ἀκούσωσι τὸν κ. Μακράκην, ἐὰν θέλωσιν, ἀλλὰ νὰ μὴ λησμονῶσιν, ὅτι ὁ κ. Μακράκης ἔχει ἀποκηρυχθῆ ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ὡς κακόδοξος καὶ ἀπειθής.

Καὶ οὐ μόνον ἡ Ἱερὰ ἡμῶν Σύνοδος τὸν ἀπεκήρυξεν, ἀλλὰ καὶ ἡ Μ. τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία ἐκύρωσε τὴν τοιαύτην ἀποκήρυξιν, δι᾿ ἐγγράφου της, ὡς ἐμάθομεν. Ἀλλὰ καὶ ἂν εἶχε σιωπήσει ἡ Μ. Ἐκκλησία, πάλιν τὸ αὐτὸ θὰ ἦτο, διότι ἡ τοιαύτη σιωπὴ θὰ ἦτο ὡς παραδοχή, ἀφοῦ ἡ ἡμετέρα ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησία, δὲν ἔπαυσεν ἔκτοτε νὰ εἶναι ἡνωμένη ὡς πάντοτε μετ᾿ Αὐτῆς.

Ὁ κ. Μακράκης εἶναι ἔκπτωτος δι᾿ ὅλην τὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν. Τὸ ἠξεύρει καὶ προσποιεῖται ὅτι τὸ ἀγνοεῖ.

Δὲν ἤμην παρὼν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, καὶ δὲν ἠξεύρω ἂν οἱ δύο ἱερεῖς μας ἀνέγνωσαν ἄλλην ἀντ᾿ ἄλλης ἐγκύκλιον. Ἀλλὰ καὶ ἂν τυχὸν ἀνέγνωσαν τὴν τελευταίαν κατὰ τῶν ἑτεροδόξων προσηλυτιστῶν ἐγκύκλιον τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, τὸ αὐτὸ κατ᾿ οὐσίαν εἶναι.

Ἡ καινοδοξία δὲν εἶναι ἐν χώρῳ καὶ χρόνῳ, δὲν ὁρμᾶται ἀποκλειστικῶς ἐξ Ἀμερικῆς ἢ ἐξ Ἀγγλίας· ἡ καινοδοξία εἶναι ἐν τῇ γνώμῃ καὶ ἐν τῇ φρενί. Ὅσον θέλει ἂς εἰδικεύῃ ὁ στωμύλος σοφιστής, καὶ ἂς διαμαρτύρηται, ὅτι δὲν εἶναι διαμαρτυρόμενος, λέγων πολλὰ καὶ σοφά. Ἡ οὐσία τοῦ προτεσταντισμοῦ δὲν ἔγκειται τόσον ἐν τῇ μὴ τιμῇ τῶν εἰκόνων καὶ τῶν λειψάνων, ὅσον ἐν τῇ ἀπορρίψει τοῦ κύρους τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, τῶν Πατέρων καὶ τῆς παραδόσεως, ἐν τῇ ἀπολύτῳ ἐλευθερίᾳ τοῦ ἑρμηνεύειν ἕκαστον τὰς Γραφάς, ὅπως ἂν αὐτῷ ἀρέσκῃ. Τοῦτο δὲ ἀκριβῶς πράττει καὶ ὁ κ. Μακράκης, ὅστις περιέρχεται τὰς πόλεις καὶ τὰ χωρία ἑρμηνεύων κατὰ τὴν ἰδίαν αὐτοῦ φαντασίαν τὰς Ἱερὰς Γραφάς, ἄνευ κύρους, ἄνευ ἀδείας καὶ ἐγκρίσεως ἐκκλησιαστικῆς. Ὁ Λόγος διαβάλλει τὸν πρόεδρον τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, τὸ ὀλιγώτερον ἐπὶ ἐλαφρότητι καὶ παλιμβουλίᾳ, καὶ τοῦτο προκειμένου περὶ δογματικῶν πραγμάτων, γράφων ὅτι ὁ Σ. Μητροπολίτης Γερμανὸς ὑπεσχέθη εἰς τὸν κ. Μακράκην ν᾿ ἀνακαλέσῃ τὴν κατ᾿ αὐτοῦ ἀποκήρυξιν, καὶ εἶτα δὲν τὸ ἔπραξεν, ἐνδοὺς εἰς ἄλλας εἰσηγήσεις. Τί τοῦ ψιθυρίζουν εἰς τὸ οὖς, τοῦ κ. Μακράκη, τὰ ἀρχοντικὰ δαιμόνια, τὰ πονηρότατα καὶ πεισμονέστατα τῶν δαιμονίων! Ποῖος Μητροπολίτης, ποία Σύνοδος, δύναταί ποτε ν᾿ ἀναγνωρίσῃ τὸν κ. Μακράκην ὡς ὀρθόδοξον, ἐὰν οὗτος δὲν προσέλθῃ ἁπλῶς καὶ καθαρῶς, ἐν ταπεινώσει, ἄνευ σοφισμάτων καὶ ἄνευ ὑστεροβουλίας, ἐὰν δὲν προσπέσῃ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν νὰ εἴπῃ τὸ ἥμαρτον, ν᾿ ἀποπτύσῃ τὸ τρισύνθετον καὶ πᾶσαν ἄλλην κακοδοξίαν, καὶ νὰ εἴπῃ ὅτι μετανοεῖ εἰλικρινῶς; Ὡς ἴσος πρὸς ἴσην τολμᾷ νὰ διαπραγματεύηται πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν, ἢ ἔτι θρασύτερον, ὡς θεραπαινίδα θέλει νὰ τὴν μεταχειρισθῇ ὁ ἀγχίστροφος διαλεκτικός, ὁ πολύπλαγκτος ἀγορητής, ἀξιῶν, ἵνα ἡ Ἐκκλησία αὐτὴ καὶ ὄχι ὁ Μακράκης ὁμολογήσῃ ὅτι ἔσφαλε νὰ τὸν ἀποκηρύξῃ! Οἷον ἐξαίσιον πτῶμα! Οἷος κρημνός!

Ἓν ὅμως λησμονεῖ ὁ πολύστροφος λογοκόπος, τὸ ὅτι οἱ Ἄρειοι καὶ οἱ Ἀπολλινάριοι καὶ οἱ Ὠριγένεις ἦσαν πολὺ αὐτοῦ εὐφραδέστεροι καὶ λογιώτεροι καὶ ἐπιφανέστεροι.

Ἀλλ᾿ ἀφοῦ ἐπὶ τέλους ἡ Ἐκκλησία τὸν ἔχει ἀποκήρυκτον, τί τοῦ πταίουν οἱ δύο πτωχοὶ ἱερεῖς, καὶ ζητεῖ νὰ τοὺς σύρῃ εἰς τὸ δικαστήριον, ἁπλῶς διότι ἔπραξαν τὸ καθῆκόν των; Ἀλλ᾿ ἐσυλλογίσθη κἂν ὅτι οἱ ἱερεῖς, ἐπ᾿ ἐκκλησίας ἱερουργοῦντες ἢ νουθετοῦντες ἢ διδάσκοντες, εἶναι τοὐλάχιστον τόσον ἥσυχοι καὶ ἀνεύθυνοι ὅσον καὶ οἱ δικασταὶ ἐπὶ τῆς ἕδρας των;

Τὸ πάλαι πολιτικοὶ ἐγκληματίαι εὕρισκον ἄσυλον μόνον, διότι ἥπτοντο τοῦ θυσιαστηρίου· καὶ σήμερον ὁ κ. Μακράκης, ἄνθρωπος ἐξ ἐπαγγέλματος κηρύττων ἑαυτὸν εὐσεβῆ, θέλει νὰ σύρῃ δύο γηραιοὺς θύτας ἀπὸ τοῦ θυσιαστηρίου εἰς τὸ πολιτικὸν δικαστήριον!

Ἠκούσατε σεῖς ποτὲ Ἀπόστολον νὰ ζητῇ ἐκδίκησιν καὶ νὰ καταγγέλλῃ εἰς τὰ δικαστήρια τοὺς ἁρμοδίους, διότι προέτρεψαν τὸ πλῆθος νὰ μὴ τὸν ἀκούσῃ; Ἀλλ᾿ ὁ Χριστὸς παρήγγειλεν εἰς τοὺς Ἀποστόλους, ὅπου δὲν τοὺς θέλουν νὰ φεύγουν, τινάσσοντες καὶ τῶν ποδῶν των τὸν κονιορτόν.

Ἠξεύρω τί θὰ εἴπωσιν οἱ περὶ τὸν Μακράκην, «Παιδεύετε τοὺς ἀτάκτους» κτλ. Ἀλλ᾿ εἰς τὴν περίπτωσιν αὐτὴν ἄτακτος εἶναι ὁ κ. Μακράκης, ὅστις δὲν πείθεται εἰς τὴν Ἐκκλησίαν.

(1891)

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ «ΛΟΓΟΝ»

Διὰ σᾶς καὶ τοὺς ὁμοίους σας ἐγράφη τό, «Θυμὸς αὐτοῖς κατὰ τὴν ὁμοίωσιν τοῦ ὄφεως, ὡσεὶ ἀσπίδος κωφῆς καὶ βυούσης τὰ ὦτα αὐτῆς, ἥτις οὐκ εἰσακούσεται φωνῆς ἐπᾳδόντων, φαρμακοῦται φαρμακευομένη παρὰ σοφοῦ».

Τί μὲ προκαλεῖτε εἰς συζήτησιν περὶ τοῦ ἂν εἶσθε αἱρετικοὶ ἢ ὄχι; Ἡ Ἐκκλησία σᾶς ἀπεκήρυξεν. Ἐπὶ δεδικασμένου συζήτησις δὲν δύναται νὰ γίνῃ.

Ἀλλὰ ποῦ ἀνεκαλύψατε ὅτι ἐγὼ εἶμαι ἄθεος; Ἔχετε λοιπὸν καὶ πνεῦμα πύθωνος, ὁλόκληρον λεγεῶνα ἔχετε; Ἐξωρκισμένοι νὰ εἶσθε.

Ἐγὼ εἶμαι τέκνον γνήσιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἐκπροσωπουμένης ὑπὸ τῶν ἐπισκόπων της. Ἐὰν δὲ τυχὸν πολλοὶ τούτων εἶναι ἁμαρτωλοί, ἁρμοδία νὰ κρίνῃ εἶναι μόνη ἡ Ἐκκλησία, καὶ μόνον τὸ ἄπειρον ἔλεος τοῦ Θεοῦ ἡμεῖς πρέπει νὰ ἐπικαλώμεθα. Τὸ κῦρος καὶ τὴν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας ἡμεῖς δὲν τὰ συγχέομεν μὲ τὰς ἁμαρτίας τῶν προσώπων, καθὼς οἱ παρασυνάγωγοι σεῖς. Οὔτε ἀποδείξεις εἶναι δυνατὸν περὶ τῆς ἐνοχῆς ἑνὸς ἑκάστου νὰ ἔχωμεν, ἡμεῖς ἰδιῶται, οὔτε καθ᾿ ὑποψίαν καὶ ἐξ ἀδεσπότων φημῶν πρέπει νὰ τοὺς κρίνωμεν. Ὁ ἀναμάρτητος πρῶτος τὸν λίθον βαλέτω».

Ἄλλως, ἰσχύει τὸ «οὐ πάντας μὲν χειροτονεῖ ὁ Θεός, διὰ πάντων δὲ ἐνεργεῖ».

Αὐτὰ ἐφρόνει καὶ ὁ διδάσκαλός σας πρὸ 24 ἐτῶν, τὸ θέρος τοῦ 1867, ὅτε, ἀφορμῆς δοθείσης, ἐξῆρε τὴν ἐπιείκειαν καὶ οἰκονομίαν τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἐπεκαλεῖτο τὸ «οὐδεὶς ἀναμάρτητος». Τώρα πῶς τὰ λησμονεῖ;

«Θὰ κάμῃ καλὰ (μοὶ γράφει ὁ αἰδ. Παπα - Ἰωάννης Μανιώτης) νὰ καταφύγῃ εἰς κανὲν μοναστήριον, ἐὰν θὰ εἶναι καὶ δεκτός, διὰ νὰ κλαύσῃ τὰς ἁμαρτίας του, ἴσως καὶ εὕρῃ ἔλεος, διότι πολὺ ἐτάραξε τὴν Ἐκκλη- σίαν τοῦ Χριστοῦ».

Ταῦτα καὶ καλὴν μετάνοιαν.

(1891)

ΤΑ ΜΝΗΜΟΣΥΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟΝ

Λίαν ἀξιοπρεπῶς ἀπήντησεν ὁ αἰδ. δὸμ Παῦλος εἰς τὴν ἐκτοξευθεῖσαν κατ᾿ αὐτοῦ, ἀγνοῶ ὑπὸ τίνος, αἰτίασιν, ὅτι δὲν ἐτέλεσεν ἐν τῷ ἐνταῦθα ναῷ τῶν Δυτικῶν μνημόσυνον ὑπὲρ τῆς μεταστάσης Μ. Δουκίσσης Ἀλεξάνδρας. Τῷ ὄντι, τὰ ὑπὲρ ἑτεροδόξων μνημόσυνα ἀπαγορεύει ἐν γένει τὸ Δόγμα, ὡς ἀντιφάσκοντα μὲ αὐτὴν τὴν περὶ τοῦ ἀλαθήτου ἀξίωσιν πάσης Ἐκκλησίας καὶ πάσης θρησκείας, μὲ αὐτὸν δηλ. τὸν λόγον τῆς ὑπάρξεώς της. Ἀπορῶ δὲ ἀναγινώσκων εἰς τὰς ἐφημερίδας ὅτι οἱ Ἰουδαῖοι ἐτέλεσαν ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν μνημόσυνα ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τῆς ὀρθοδόξου βασιλόπαιδος. Αὐτὰ εἶναι δουλεύσεις, ἐπιδείξεις καὶ κολακεῖαι, καὶ ἀδίκως χανόμεθα μὲ τὰ τοιαῦτα. Δεήσεις ὑπὲρ ἰάσεως τῆς ἀγωνιώσης ἠδύναντο βεβαίως ὅλαι αἱ θρησκευτικαὶ Κοινότητες νὰ ψάλωσι, καὶ καλῶς ἔπραξαν· μνημόσυνα ὅμως ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῆς κεκοιμημένης, μόνοι οἱ Ὀρθόδοξοι χριστιανοὶ δικαιοῦνται καὶ ὀφείλουσι νὰ τελέσωσι. Λυποῦμαι ὅτι οἱ Δυτικοὶ εὗρον καὶ πάλιν εὐκαιρίαν νὰ δώσωσιν ἓν μάθημα εἰς τοὺς ἡμετέρους, οἵτινες εἰς τὰ τοιαῦτα, δὲν ἠξεύρω πῶς, σαστίζουν καὶ τὰ χάνουσι.

Ἀφ᾿ ἑτέρου ὅμως, δὲν ἀληθεύει ὅτι οἱ Δυτικοὶ δὲν ἔχουν συνήθειαν νὰ διακοσμῶσι πενθίμως τοὺς ναοὺς ἐπὶ τῇ κηδείᾳ ἢ τῷ μνημοσύνῳ βασιλικοῦ τινος προσώπου ἢ ἄλλου ἐπιφανοῦς ἀνδρός. Τὴν τοιαύτην ἀπρεπῆ συνήθειαν οἱ ἰδικοί μας τὴν ἐπῆραν, τώρα τελευταῖον, μὲ ἄλλους πολλοὺς νεωτερισμούς, ἀπὸ τοὺς Φράγκους. Καθ᾿ ὑψηλοτέραν θρησκευτικὴν ἔννοιαν, ἡ τοιαύτη συνήθεια ἀπᾴδει. Ἡ Ἐκκλησία δὲν δύναται καὶ δὲν πρέπει νὰ πενθηφορῇ ἐπὶ τῷ θανάτῳ ἑνὸς πνευματικοῦ τέκνου της, ἔστω καὶ τοῦ ἐπιφανεστέρου. Ἥ τε χαρὰ καὶ τὸ πένθος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι πνευματικὰ καὶ ὄχι ἐγκόσμια.

Ἐκεῖ ὅμως ὅπου ὁ αἰδ. δὸμ Παῦλος ναυαγεῖ, εἶναι ὅπου ἐτόλμησε, λίαν ἰταμῶς καὶ ἐπιπολαίως, νὰ θίξῃ δογματικὸν ζήτημα, τὸ περὶ Καθαρτηρίου. Ὑπούλως δὲ καὶ μετ᾿ ἐνδιαθέτου σαρκασμοῦ ἐφαντάσθη ὁ αἰδεσιμώτατος ὅτι μᾶς ἔθεσεν εἰς φοβερὸν δίλημμα, ὅλους τοὺς ὀρθοδόξους. Ἡ πλάνη του ὅμως εἶναι οἰκτρά. Ἐρωτᾷ, ποῦ λοιπὸν εὑρίσκονται αἱ ψυχαί, ὑπὲρ ὧν τὰ μνημόσυνα, ἀφοῦ καθαρτήριον πῦρ δὲν ὑπάρχει; Ἀπαντῶμεν: εὑρίσκονται εἰς τὸ ἄπειρον ἔλεος τοῦ Θεοῦ. «Ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ Πατρός μου μοναὶ πολλαὶ εἰσί». Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας πολλὰ εἶπον καὶ ἔγραψαν περὶ τῆς καταστάσεως τῶν ψυχῶν μετὰ θάνατον. Παραπέμπομεν τὸν αἰδεσιμώτατον ν᾿ ἀναγνώσῃ ἰδίως τὰ τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου, τοῦ τῆς Λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων ποιητοῦ, ὅστις ἦτο πάπας τῆς Ρώμης, καὶ ὅμως οὐδὲν περὶ Καθαρτηρίου ἐγνώριζε, καθὼς καὶ οἱ πρὸ αὐτοῦ, οἱ Αὐγουστῖνοι καὶ Ἱερώνυμοι καὶ ἄλλοι Δυτικοὶ Πατέρες. Οὔτε ὁ Σωτὴρ ἡμῶν, οὔτε οἱ Ἀπόστολοι, οὔτε αἱ ἑπτὰ Οἰκουμενικαὶ καὶ αἱ τοπικαὶ Σύνοδοι παρέδωκαν ἡμῖν τίποτε περὶ Καθαρτηρίου. Τὸ Καθαρτήριον ἔπλασεν ἡ παπικὴ Ρώμη πρὸς χρηματισμὸν καὶ χάριν τῆς εὐρείας ἐμπορίας τῶν συγχωροχαρτίων, πείθουσα τοὺς ἀμαθεῖς καὶ πεπλανημένους λαούς της ὅτι ἠδύναντο καὶ τὰς ψυχὰς τῶν τεθνεώτων νὰ μεταθέτωσι διὰ τῶν ἁδρῶν χρηματικῶν εἰσφορῶν, καὶ τῶν μελλουσῶν ἁμαρτιῶν τὴν ἄφεσιν νὰ προαγοράζωσι, προμνώμενοι τὸν Παράδεισον ἄνευ εἰλικρινοῦς μετανοίας. Ἡμεῖς Καθαρτήριον δὲν ἠξεύρομεν, πιστεύομεν ὅμως ὅτι ὁ Θεὸς ἐν τῷ ἀπείρῳ Αὐτοῦ ἐλέει πολλὰς πολλῶν ἁμαρτίας θὰ συγχωρήσῃ δεχόμενος τὰς μυστικὰς θυσίας καὶ τὰς ἐν αὐταῖς γινομένας εὐλαβῶς μνείας τῶν κεκοιμημένων. Περὶ Καθαρτηρίου δὲ καὶ ἄλλων τοιούτων δὲν πολυπραγμονοῦμεν. Οἱ Δυτικοὶ θεολόγοι εἶναι δεινοὶ εἰς τὸ νὰ περιγράφωσιν ἐπὶ τὸ φανταστικώτερον καὶ τὰς Κολάσεις καὶ τὰ Καθαρτήρια. Ἡμεῖς γνωρίζομεν μόνον ὅτι αἱ ψυχαὶ τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν, ὅσοι ἡμάρτησαν ὡς ἄνθρωποι, εἶναι εἰς τὸ ἄπειρον ἔλεος τοῦ Θεοῦ.

Ὅτι δὲ τὰ μνημόσυνα δὲν εἶναι συνέπεια τοῦ περὶ Καθαρτηρίου δόγματος ἀλλὰ μᾶλλον τὸ δόγμα τοῦτο ἐγεννήθη παρὰ τοῖς Δυτικοῖς πρὸς δικαιολόγησιν τῆς καταχρήσεως τῶν μνημοσύνων, ἀποδεικνύεται ἐκ τούτου, ὅτι τὰ μνημόσυνα, «τρίτα καὶ ἔνατα καὶ τεσσαρακοστὰ καὶ ἐνιαύσια» κτλ., ὑπῆρχον ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τῶν Ἀποστόλων, πολὺ πρὶν προκύψῃ εἰς τὸ μέσον ἡ περὶ Καθαρτηρίου πλάνη καὶ ἀγυρτεία. Ὥστε τὸ δίλημμα

τοῦ αἰδεσιμωτάτου ὁμοιάζει μὲ τὰς ἀμβλείας καὶ ἐσκωριασμένας ἐκείνας λαβίδας, τὰς μὴ δυναμένας νὰ συλλάβωσι τὸ θήραμα.

Ταῦτα εἰς ἀπάντησιν τοῦ αἰδ. δὸμ Παύλου.

(1891)

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ

ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ - ΜΕΓΑΛΗ ΔΕΥΤΕΡΑ

Ὡς νὰ ἐκλείπῃ τὰς Ἀθήνας καθ᾿ ὅλον τὸ ἔτος τὸ θρησκευτικὸν αἴσθημα - ποιὸς ξεύρει ποῦ πάει καὶ κρύπτεται; - καὶ μόνον κατὰ τὴν ἑσπέραν τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐων ἐπανέρχηται ραγδαῖον, καταλαμβάνον ἐξ ἐφόδου τὰς καρδίας καὶ τὰ πνεύματα τῶν πιστῶν, θὰ παραστῶμεν καὶ πάλιν ἀπόψε, ὅσοι δὲν εἴμεθα ἀπολύτως ἀλιβάνιστοι, εἰς τὸ θέαμα τῆς συρροῆς τοῦ πλήθους, τοῦ συνωθισμοῦ, τῆς πληθώρας τοῦ κόσμου, εἰς τοὺς ναούς. Πολλαὶ εὐλαβεῖς δέσποιναι καταλαμβάνουσι θέσεις μίαν ὥραν πρὶν ἀρχίσῃ ἡ ἀκολουθία τοῦ Νυμφίου, εἰσερχόμεναι εἰς τὸν ναὸν πρὸ τῶν ἱερέων, πρὸ τῶν ἐπιτρόπων, καὶ συγχρόνως μὲ τὸν νεωκόρον. Πολλοὶ ζηλωταὶ τῶν πατρίων γέροντες πέμπουσιν ἀπὸ τῆς ὥρας τοῦ ἑσπερινοῦ τοὺς δωδεκαετεῖς ἐγγόνους των εἰς τὴν ἐκκλησίαν, διὰ νὰ τοὺς πιάσουν στασίδι. Καὶ βλέπεις τὸν μικρὸν μὲ σοβαρότητα ἡλικιωμένου κυρίου κατέχοντα τὸ στασίδι, ἐὰν τυχὸν ἀργήσῃ ὁ πάππος νὰ ἔλθῃ, ἐνῷ ἔξωθεν τοῦ στασιδίου ἵστανται ἄνδρες μὲ μύστακας φαιοὺς καὶ μὲ σεβασμίας φαλάκρας.

Γνωρίζω μίαν ἐκκλησίαν τῶν Ἀθηνῶν, ὅπου ἐπικρατεῖ ἀκόμη, ὡς πρὸς τὰ στασίδια, τὸ παλαιὸν δημογεροντικὸν σύστημα. Τὰ στασίδια εἶναι ἰδιόκτητα, ἕκαστος ἔχει ἠριθμημένον καὶ μονογραφημένον τὸ ἰδικόν του. Καὶ ἂν τυχόν, ἐν ἀπουσίᾳ τοῦ ἰδιοκτήτου, τολμήσῃ νὰ τὸ καταλάβῃ ἄλλος, καὶ εἶτα ἔλθῃ ὁ ἰδιοκτήτης, ἀμέσως ἔρις καὶ λογομαχία, ὁ ἀγὼν περὶ κα- τοχῆς καὶ περὶ κυριότητος. Ὁ κάτοχος δὲν ὑποχωρεῖ, ὁ κύριος ἐπιμένει. Οὗτος λέγει: «Τὸ ἔφτιασα, τὸ ἐπλήρωσα· δικό μου πρᾶμα». Ἐκεῖνος ἀπαντᾷ: «Ἔχεις ἀγορασμένον καὶ τὸν τόπο; Πληρώνεις χωριστὸ νοίκι στὴν ἐκκλησιά;» Ἐν τῷ μεταξὺ ἔρχεται θεὸς ἀπὸ μηχανῆς ὁ ἐπίτροπος, καὶ «βάζει τὸ δίκιο στὸν τόπο», ἀναγνωρίζων τοὺς τίτλους τοῦ ἰδιοκτήτου.

Πολλαὶ νεαραὶ κυρίαι ἔχουν τὰ στασίδια των, καὶ ἀφήνουν ἐκτὸς αὐτῶν ἱσταμένας γηραιὰς δεσποίνας. Μία ἀφελὴς κυρία μετεκόμιζε κατ᾿ ἔτος ἀπὸ ἐκκλησίαν εἰς ἐκκλησίαν τὸ καρύινον κ᾿ ἐστιλβωμένον στασιδάκι της, φωνάζουσα ἑκάστοτε πρὸς δικαιολογίαν: «Ἐδῶ σ᾿ αὐτὴ τὴν ἐκκλησιὰ εἶναι ἀδιάκριτες, μβαίνουν στὰ ξένα στασίδια καὶ σ᾿ ἀφήνουν ἀπ᾿ ὄξου». Ἀλλὰ τὰ ἴδια ἐπάθαινε καὶ εἰς τὴν ἄλλην ἐκκλησίαν καὶ εἰς τὴν ἄλλην, ἀπὸ χρονιὰ εἰς χρονιά, ἑωσοῦ τέλος, ἄργησε μὲν νὰ καταλάβῃ, ἀλλὰ ἐκατάλαβε, τὸ ἁπλούστερον πρᾶγμα - ὅτι δὲν ἔπρεπε νὰ ἔχῃ ἰδιόκτητον στασίδι.

Ἀπόψε ὁ ψαλλόμενος Νυμφίος εἶναι κυρίως ὁ Ὄρθρος (ἤτοι ἡ κυρία ἑωθινὴ προσευχὴ) τῆς Μεγάλης Δευτέρας, ψάλλεται δὲ ἀφ᾿ ἑσπέρας οἰκονομικώτερον, κατὰ συγκατάβασιν τῆς Ἐκκλησίας, πρὸς εὐκολίαν τῶν πιστῶν. Τῆς ἡμέρας ἡ ἀκολουθία ἀναφέρεται εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Παγκάλου, ἑνδεκάτου υἱοῦ τοῦ πατριάρχου Ἰακώβ, ὃν ὡς τύπον σωφροσύνης, φιλοστοργίας καὶ ἀμνησικακίας (συγκινητικώτατον ἀληθῶς τὸ δρᾶμα ἐκεῖνο, τὸ ἐξελισσόμενον ἐν τοῖς τελευταίοις κεφαλαίοις τῆς Γενέσεως) καὶ ὡς προτυπώσαντα ἐν ἑαυτῷ τὸν δεσπότην Χριστόν, προβάλλει ἡ Ἐκκλησία εἰς μίμησιν τῶν πιστῶν χριστιανῶν. Καὶ ψάλλει δι᾿ ἑνός, ἀλλὰ σεμνοτάτου ὕμνου τὴν ἀπαράμιλλον σωφροσύνην του, ὅτι «καταλιπὼν τὸν χιτῶνα, ἔφυγε τὴν ἁμαρτίαν, καὶ γυμνὸς οὐκ ᾐσχύνετο, ὡς <ὁ> πρωτόπλαστος πρὸ τῆς παρακοῆς». Ἀλλὰ καὶ τῆς ξηρανθείσης ὑπὸ τοῦ Κυρίου συκῆς ἀνάμνησιν ποιεῖται ἀπόψε ἡ Ἐκκλησία. Ὅλη δὲ ἡ ἀκολουθία, πλὴν τοῦ τροπαρίου Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος, ὅπερ, ὡς καὶ τὸ Ἐξαποστειλάριον, Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω, εἶναι κοινὸν εἰς τὰς τρεῖς πρώτας παννυχίδας τῆς ἑβδομάδος, συνίσταται ἐκ τῶν τριπλῶν Καθισμάτων «Τὰ πάθη τὰ σεπτά», κτλ., ἐκ τῆς περικοπῆς τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου, ἐν ᾧ ἱστοροῦνται τὰ ἀμέσως πρὸ τοῦ πάθους συμβάντα, ἐκ τοῦ Τριῳδίου «Τῷ τὴν ἄβατον κυμαινομένην θάλασσαν». Τὸ Τριῴδιον τοῦτο, τμῆμα δηλαδὴ ᾀσματικοῦ Κανόνος, ἔχοντος κυρίως ἐννέα ἢ συνήθως ὀκτὼ ᾠδάς, ὡς καὶ τὰ ἄλλα τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, εἶναι ποίημα τοῦ ὑψιπέτου ποιητοῦ Κοσμᾶ, ἔχοντος ἐν τοῖς ἀρχαίοις Τυπικοῖς τὰ πρωτεῖα ὅσον ἀφορᾷ τοὺς ᾀσματικοὺς Κανόνας, καὶ ἀποτελοῦντος μετὰ τοῦ Ρωμανοῦ, τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἰωάννου, τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης, τοῦ Θεοφάνους καὶ τοῦ Ἰωσήφ, τὴν λαμπρὰν πλειάδα τῶν τόσον θαυμαζομένων ὑπὸ τῶν εἰδότων ἱερῶν ποιητῶν τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Τελευταῖοι δὲ ψάλλονται οἱ Αἶνοι καὶ τὰ Ἀπόστιχα, ἀποτελούμενα ἐξ ἰδιομέλων, ἤτοι ᾀσμάτων ὧν ἕκαστον ἔχει ἴδιον ρυθμὸν καὶ μέλος, ἐλεύθερα καὶ οἱονεὶ καταλογάδην βαίνοντα κατ᾿ ἀντίθεσιν πρὸς τὰ προσόμοια, ἅτινα, ποιούμενα κατὰ ἓν ὑπόδειγμα, αὐτόμελον καλούμενον, ἔχουσι σφιγκτότερον μὲν τὸν ρυθμόν, γοργότερον δὲ τὸ μέλος. Τὰ ἰδιόμελα δὲ τῶν Αἴνων καὶ τῶν Ἀποστίχων τῆς Μεγάλης Δευτέρας ἀναφέρονται ὅλα εἰς τὴν ἔλευσιν τοῦ Κυρίου ἐπὶ τὸ Πάθος, καὶ ἀναμιμνήσκουσι τὰς περὶ πρωτείων ἀπαιτήσεις τινῶν τῶν μαθητῶν, ὡς καὶ τὰς περὶ ταπεινώσεως καὶ αὐτοθυσίας διδαχὰς τοῦ Σωτῆρος.

ΜΕΓΑΛΗ ΤΡΙΤΗ

Τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Τρίτης ἡ ἀκολουθία ἐποιήθη ἐξ ἀφορμῆς τῆς παραβολῆς τῶν Δέκα Παρθένων, ἣν εἶπε προτρέπων τοὺς ὀπαδούς του νὰ γρηγορῶσι καὶ νὰ εἶναι ἕτοιμοι πρὸς ἐκδημίαν ἐκ τῶν τῇδε ὁ Σωτήρ. Ὁποῖον ἀμύθητον ὕψος, ὁποῖον θεσπέσιον κάλλος ἐν τῇ παραβολῇ ταύτῃ, ὡς καὶ ἐν τῇ συγγενεῖ αὐτῇ παραβολῇ τοῦ Ταλάντου, ἐν τῇ τοῦ Ἀμπελῶνος, ἐν τῇ τοῦ Πτωχοῦ Λαζάρου, ἐν τῇ τοῦ Ἀσώτου, καὶ ἐν πάσαις ταῖς ὑπερθαυμάστοις ἐκείναις παραβολαῖς, ὅσαι ἐξῆλθον τοῦ γλυκυτάτου στόματος τοῦ θεανθρώπου Σωτῆρος! Ἡλίκη δὲ ὑπερθεϊκὴ σοφία ἐν τοῖς λόγοις καὶ ἀποκρίσεσιν αὐτοῦ! Ἀκούσατε ἐκεῖνο τὸ «Ἀπόδοτε τὰ Καίσαρος Καίσαρι», καὶ θεωρήσατε τὸν τρόπον, καθ᾿ ὃν δι᾿ ἁπλουστάτου συλλογισμοῦ συνέλαβεν ἐν τῇ ἰδίᾳ παγίδι των τοὺς μωροσόφους Φαρισαίους, τοὺς ἐρωτῶντας αὐτὸν βλακοπονήρως, καὶ ζητοῦντας νὰ τὸν ἐκθέσωσιν ἐνώπιον τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας, ἂν ἔπρεπε νὰ πληρώνωσι φόρον ἢ ὄχι. Ἐζήτησεν ἁπλῶς νὰ ἐπιδείξωσιν αὐτῷ τὸ νόμισμα, καὶ τοὺς λέγει: «Τίνος ἡ εἰκὼν αὕτη καὶ ἡ ἐπιγραφή;» Ἐκεῖνοι εἶπον «τοῦ Καίσαρος». Τότε φυσικῶς ἐπιφέρει τὸ συμπέρασμα: «Ἀπόδοτε οὖν τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ». Πόσοι δὲ καὶ ἐκ τῶν ἀπαγγελλόντων καὶ ἐκ τῶν ἀκροωμένων πρέπει ν᾿ ἀκούωσι μὲ τὰ ὦτα καὶ μὲ τὴν συνείδησίν των ἀπόψε τοὺς ταλανισμοὺς τῶν Φαρισαίων, οἵτινες «πλατύνουσι τὰ φυλακτήρια αὐτῶν, καὶ μεγαλύνουσι τὰ κράσπεδα τῶν ἱματίων αὐτῶν. Φιλοῦσί τε τὴν πρωτοκλισίαν ἐν τοῖς δείπνοις, καὶ τὴν πρωτοκαθεδρίαν ἐν ταῖς συναγωγαῖς, καὶ τοὺς ἀσπασμοὺς ἐν ταῖς ἀγοραῖς, καὶ καλεῖσθαι ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων· Ραββί, Ραββί».

Τὰ Καθίσματα τῆς ἑσπέρας ταύτης εἶναι, «Τὸν Νυμφίον ἀδελφοὶ ἀγαπήσωμεν», τὸ πρῶτον. Ἐν τῷ δευτέρῳ γίνεται λόγος περὶ τοῦ συμβουλίου τῶν Ἰουδαίων, «Βουλευτήριον Σωτήρ, παρανομίας κατὰ σοῦ». Καὶ ἐν τῷ τρίτῳ ὁ λόγος περὶ τῆς φιλαργυρίας καὶ τῶν προδοτικῶν τάσεων τοῦ Ἰούδα, «Ὁ Ἰούδας τῇ γνώμῃ φιλαργυρεῖ». Εἶτα ἄρχεται τὸ Διῴδιον τοῦ θεσπεσίου ποιητοῦ Κοσμᾶ, ἀποτελούμενον μόνον ἐκ τῆς η´ καὶ τῆς θ´ ᾠδῆς, ἐκ βραχυτάτων τροπαρίων. Σημειωτέον δὲ ὅτι τὰ τοιαῦτα τροπάρια, ἀνήκοντα εἰς τὴν τάξιν τῶν προσομοίων, περὶ ὧν ἐλέγομεν χθές, δὲν εἶναι πεζὸς λόγος, καθὼς πολλοὶ νομίζουσι. Ἀλλὰ διαφέρουσι τῆς πινδαρικῆς ρυθμοποιίας κατὰ τόσον μόνον, ὅσον ἡ στιχουργία τῶν σημερινῶν ποιητῶν διαφέρει τῆς στιχουργίας τοῦ Ὁμήρου καὶ τοῦ Σοφοκλέους. Καθὼς δὲ ἡ ρυθμοποιία τοῦ Πινδάρου καὶ τῶν ἄλλων χορικῶν τῆς Δωρίου μούσης βαίνει κατὰ κῶλον, ἤτοι ἡμιστίχιον, καὶ οὐχὶ κατὰ στίχον, δεσπόζοντος μὲν τοῦ μέλους, ὑπουργοῦντος δὲ τοῦ ρυθμοῦ, οὕτω καὶ τῶν ἱερῶν ποιητῶν μας, ἀληθῶν ἐγκαλλωπισμάτων τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἡ ρυθμοποιία βαίνει κατὰ κῶλον, καὶ οὐχὶ κατὰ στίχον, διαφέρουσα μόνον τῆς πινδαρικῆς κατὰ τοῦτο, ὅτι βάσις τοῦ ρυθμοῦ εἶναι ὁ λογικὸς ἤτοι γραμματικὸς τόνος, καὶ ὄχι ἡ ἀπολεσθεῖσα ποσότης τῶν μακρῶν καὶ βραχέων. Καὶ ἡ λυρικὴ δὲ ποίησις τῆς Ἐκκλησίας εἶναι χορική, καθὼς ἡ τῆς Δωρίου σχολῆς τῶν ἀρχαίων, καὶ οἱ εἱρμοὶ καὶ τὰ τροπάρια εἶναι αἱ στροφαὶ καὶ ἀντιστροφαί, καὶ ἡ καταβασία οὐδὲν ἄλλο εἶναι εἰμὴ ἡ ἐπῳδὸς τῆς πινδαρικῆς ποιήσεως. Γράφονται δὲ τὰ τροπάρια κατὰ συνήθειαν ἐν συνεχείᾳ καὶ ἰσότητι γραμμῶν, ὡς ἑξῆς:

Τὸ τάλαντον ὅσοι πρὸς Θεοῦ, ἐδέξασθε
ἰσοδύναμον χάριν, ἐπικουρίᾳ τοῦ δόντος, Χριστοῦ
αὐξήσατε ψάλλοντες, εὐλογεῖτε τὰ ἔργα Κυρίου τὸν Κύριον·

τῆς στίξεως γινομένης οὐχὶ κατ᾿ ἔννοιαν, ἀλλὰ κατὰ ρυθμὸν καὶ μέλος, χωριζομένου δηλ. κώλου ἀπὸ κώλου διὰ στιγμῆς. Ἀλλ᾿ ἠδύναντο νὰ γράφωνται καὶ ἐν ἀνισότητι γραμμῶν, ὡς ἑξῆς:

Τὸ τάλαντον, ὅσοι πρὸς Θεοῦ
ἐδέξασθε, ἰσοδύναμον χάριν,
ἐπικουρίᾳ τοῦ δόντος,
Χριστοῦ, αὐξήσατε ψάλλοντες·
Εὐλογεῖτε τὰ ἔργα Κυρίου τὸν Κύριον.

Καὶ τότε εὐκόλως ἠδύνατό τις νὰ ὑποτυπώσῃ τὸ μετρικὸν διάγραμμα τοῦ ἀνωτέρω τροπαρίου, καὶ τῶν ἄλλων τριῶν τῆς ᾠδῆς, ἀπαραλλάκτων αὐτῷ, «Τῷ δόγματι τῷ τυραννικῷ», «῾Ρᾳθυμίαν ἄποθεν ἡμῶν», «Ἱκανούσθω τὸ κοινωνικόν»·

υ - υυ - υυυ -
υ - υυυυ - υυ - υ
υυυ - υυ - υ
υ - υ - υυ - υυ
υυ - υυ - υυ - υυ - υυ.

ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΤΑΡΤΗ

Ἡ ἱστορία τῆς πόρνης, τῆς ἀλειψάσης τὸν Κύριον μύρῳ, ἡ ἐντεῦθεν ὀργὴ καὶ λύσσα τοῦ Ἰούδα καὶ ἡ πρὸς τὴν προδοσίαν ἀποπήδησις αὐτοῦ. «Ἡ πόρνη ἐν κλαυθμῷ, ἀνεβόα Οἰκτίρμον, (λέγει τὸ Κάθισμα) ἐκμάσσουσα θερμῶς, τοὺς ἀχράντους σου πόδας, θριξὶ τῆς κεφαλῆς αὑτῆς, καὶ ἐκ βάθους στενάζουσα· Μὴ ἀπώσῃ με, μηδὲ βδελύξῃ Θεέ μου, ἀλλὰ δέξαι με, μετανοοῦσαν καὶ σῶσον, ὡς μόνος φιλάνθρωπος».

Τὸ δὲ κοντάκιον τῆς ἡμέρας ἔχει ὡς ἑξῆς:

«Ὑπὲρ τὴν πόρνην Ἀγαθὲ ἀνομήσας, δακρύων ὄμβρους οὐδαμῶς σοὶ προσῆξα, ἀλλὰ σιγῇ δεόμενος προσπίπτω σοι, πόθῳ ἀσπαζόμενος τοὺς ἀχράντους σου πόδας, ὅπως μοὶ τὴν ἄφεσιν, ὡς δεσπότης, παράσχῃς, τῶν ὀφλημάτων κράζοντι Σωτήρ· ἐκ τοῦ βορβόρου τῶν ἔργων μου ῥῦσαί με». Μεγίστης καὶ δικαίας φήμης ἀπολαύει τὸ τροπάριον τῆς Κασσιανῆς, τὸ δοξαστικὸν δηλ. τῶν ἀποστίχων τῶν Αἴνων, ἤτοι ἡ κατακλεὶς τοῦ Ὄρθρου τῆς Μεγάλης Τετάρτης. Ψάλλεται δὲ ἀργῶς καὶ μετὰ μέλους, καὶ οἱ πιστοὶ δὲν χορταίνουν νὰ τὸ ἀκούωσι, μετροῦντες πολλοὶ διὰ τῶν ὡρολογίων των πόσην ὥραν θὰ διαρκέσῃ. Ἀλλὰ πρέπει νὰ μάθωσι πάντες, καὶ νεωτερισταί, καινοτόμοι, καὶ ἄλλοι, ὅτι, ἀφοῦ ἐν πάσῃ ἀρχαίᾳ καὶ σεμνῇ μουσικῇ τὸ μέλος ἀνάσσει, ὁ δὲ ρυθμὸς ὑπουργεῖ, ἀφοῦ δηλ. οἱ ἀρχαῖοι μελῳδοὶ τῆς Ἐκκλησίας ἐποίουν τὸν ρυθμὸν χάριν τοῦ μέλους (ὡς μάλιστα ἐν τοῖς προσομοίοις), καὶ ἂν θέλετε, ἐπενόουν τὸ μέλος πρὶν ἢ προσαρμόσωσι τὰς λέξεις εἰς τὸν ρυθμόν, ἀδύνατον νὰ παραδεχθῇ τις ὅτι νεώτερος μουσικός, τονίζων ἐκ νέου ἀρχαῖον ᾆσμα, θὰ τὸ τονίσῃ καλύτερον παρ᾿ ὅσον αὐτὸς ὁ ποιητής του, ὁ καὶ μελοποιός, τὸ ἐτόνισε. Τέλειον μὲν θὰ ἦτο τὸ δεῖνα ᾆσμα, ἂν ἐσώζετο, διὰ τὸ Κύριε ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις, φέρ᾿ εἰπεῖν, αὐτῆς τῆς Κασσιανῆς ἡ μελοποιία. Ἐλλείψει ὅμως τοιούτου ἀρχετύπου, προτιμᾶται καὶ σχετικῶς τελειοτέρα λογίζεται τοῦ ἀρχαιοτέρου τονίσαντος μουσικοῦ ἡ περισωζομένη σύνθεσις. Ἐπὶ τῶν χρόνων τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου ὅλοι ἐνεωτέριζον ἐν Ἀθήναις περὶ τὴν μουσικήν, καὶ ἀνεζήτουν ἐν τῷ νεωτερισμῷ πλουσιώτερα καὶ τελειότερα κατ᾿ αὐτοὺς μέλη, καταδικάζοντες τὰ παλαιὰ ὡς ἁπλᾶ καὶ εὐτελῆ.

Ἀλλ᾿ ὁ δαιμόνιος Πλάτων ᾤκτειρε τὴν τοιαύτην τάσιν τῶν συγχρόνων του, καὶ διαφθορὰν καὶ ἐκφαυλισμὸν τῆς μουσικῆς μεγαλοφώνως ἐκήρυττε τὸν τοιοῦτον νεωτερισμόν. Μᾶς λέγουσι πολλοὶ ὅτι ἡμεῖς ἔχομεν γεμᾶτα δῆθεν τὰ ὦτα ἀπὸ ἀμανέδες καὶ ἀπὸ μακάμια τουρκικὰ καὶ ἀπωλέσαμεν τὸ μουσικὸν αἴσθημα. Ἀλλ᾿ ἡμεῖς ἠκούσαμεν ἐκ τῆς Ἱερᾶς Γραφῆς ὅτι τὸ «ἔλαττον ὑπὸ τοῦ κρείτονος εὐλογεῖται», καὶ δὲν πιστεύομεν οἱ Τοῦρκοι νὰ ἔδωκαν εἰς τοὺς ἐγγυτέρους προγόνους μας, τοὺς Βυζαντινούς, ἀπὸ ὅσα τοὺς ἐπῆραν περισσότερα· ἔπειτα, ἀφοῦ, ὡς φαίνεται, εἶναι ἀνάγκη νὰ ἔχῃ τις ἀπὸ κάτι γεμᾶτα τὰ ὦτα, τί διαφέρει ἂν τὰ ἔχῃ γεμᾶτα ἀπὸ καντάδες ἢ ἀπὸ μακάμια; Αὐτὸ τὸ μειονέκτημα ἡμῶν, ἂν εἶναι μειονέκτημα, ἓν ἀποδεικνύει, ὅτι ἡμεῖς ἐξῳκειώθημεν ἄρα μὲ τὰ πάτρια, καὶ τὰ πονοῦμεν, ἐνῷ αὐτοὶ δὲν τὰ ἐγνώρισαν καὶ δὲν τὰ στέργουσι. Διότι ἂν ἀνετρέφοντο μ᾿ αὐτά, θὰ ἦσαν εὐχαριστημένοι, καὶ δὲν θὰ ἐζήτουν τὴν μεταβολήν.

Μᾶς λέγουσιν ὅτι, βεβαίως οἱ Βυζαντινοὶ <δὲν> θὰ ἐγνώριζαν τὴν τετραφωνίαν, καὶ δι᾿ αὐτὸ δὲν τὴν εἰσήγαγον, καθόσον ἡ τετραφωνία εἶναι νεωτέρα, λέγουσιν, ἐφεύρεσις· ἂν τὴν εἶχαν γνωρίσει, θὰ τὴν εἰσῆγον... ἢ καὶ τίς ἠξεύρει ἂν δὲν τὴν εἰσήγαγον; Οἱ λέγοντες ταῦτα, ὅταν φοιτῶσιν εἰς τὸ μελόδραμα, θαυμάζουσι βέβαια μᾶλλον τὴν πολυφωνίαν τοῦ χοροῦ, τοὺς κορίστας, παρὰ τὰς μονῳδίας καὶ διῳδίας τῆς πριμαδόνας καὶ τοῦ βαρυτόνου. Διότι, ὅταν τὰ κύρια πρόσωπα ᾄδωσι, τί ἄλλο εἶναι παρὰ μονοφωνία, ἡ δὲ ὀρχήστρα τί ἄλλο κάμνει παρὰ νὰ ὑπηχῇ, νὰ κρατῇ δηλαδὴ τὸ ἴσον, αὐτὸ τοῦτο;

Δὲν ἐνθυμοῦμαι τίς ἐκ τῶν ἡμετέρων, πρὸ δύο ἐτῶν, μοῦ φαίνεται, ἔστειλε εἰς ἕνα φιλέλληνα ἡγεμονόπαιδα τῆς Εὐρώπης, παρ᾿ ἑαυτοῦ τονισμένον, τεμάχιόν τι εὐρωπαϊκόν, βάλς, νομίζω, ἢ πόλκαν, ἢ δὲν ἠξεύρω τι. Ὁ ἀγαθὸς πρῖγκιψ ἐδέχθη τὸ δῶρο καὶ τοῦ ἀπήντησε μὲ τρόπον, ὅστις ἐσήμαινε περίπου: «Καλά, εὐχαριστῶ, εὐλογημένε· ἀλλὰ δὲν ἤξευρες νὰ τονίσῃς τίποτε ἰδικόν σας νὰ μοῦ στείλῃς, τίποτε ἑλληνικόν, ἐντόπιον; ἀπὸ εὐρωπαϊκὴν μουσικὴν εἶμαι χορτᾶτος». Ἐκ τῆς δημοσιεύσεως τῆς ἐπιστολῆς τοῦ πρίγκιπος, τὴν ὁποίαν ἔκαμεν ὁ ἐκ τῶν ἡμετέρων, δὲν ἀποδεικνύεται ἂν ἐνόησεν τὸ λεπτὸν μάθημα.

Ἂς ἀκούσωσιν, ἐν τῇ λειτουργίᾳ τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, ὅσοι ἔχουσιν ὦτα, τὸ θαυμάσιον ἐκεῖνο κεφάλαιον τοῦ προφήτου Δανιήλ, ἐν ᾧ γίνεται λόγος περὶ τῆς βαβυλωνίου μουσικῆς «σάλπιγγος καὶ κιθάρας, σαμβύκης τε καὶ ψαλτηρίου, καὶ παντὸς γένους μουσικῶν», οἱ δὲ Ἅγιοι Τρεῖς Παῖδες ἱστοροῦνται ὡς ὑμνοῦντες τὸν Θεὸν «οἱ τρεῖς, ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος». Ἡ Ἐκκλησία ἔχει συμβολικήν, καὶ ἡ συμβολικὴ λαλεῖ εὐγλωττότερον τῆς ρητορικῆς.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ

Ἀπόψε ὄχι πλέον ὁ Νυμφίος, ἀλλ᾿ «Ὅτε οἱ ἔνδοξοι μαθηταί». Ἑορτάζεται δὲ τῇ Μεγάλῃ Πέμπτῃ ὅ τε Μυστικὸς Δεῖπνος, ἡ παράδοσις δηλ. τῶν καθ᾿ ἡμᾶς φρικτῶν μυστηρίων, <ὁ> ἱερὸς Νιπτήρ, ἡ ἀγωνία τοῦ Σωτῆρος καὶ ἡ ὑπερφυὴς προσευχή, καὶ ἡ σύλληψις τοῦ Χριστοῦ ὑπὸ τῆς ρωμαϊκῆς καὶ ἰουδαϊκῆς σπείρας, ὁδηγουμένης ὑπὸ τοῦ προδότου Ἰούδα. Καὶ τὰ μὲν Καθίσματα ἐλλείπουσι τὴν ἑσπέραν ταύτην, πλὴν τοῦ ἀπὸ γ´ ᾠδῆς, ὡς σχολάζοντος τοῦ Ψαλτηρίου, πλήρης δὲ ἐξ ὀκτὼ ᾠδῶν ὁ Κανὼν εἶναι ἀριστούργημα ὕψους καὶ θρησκευτικῆς ἐξάρσεως τοῦ μεγάλου ὑμνογράφου μας Κοσμᾶ. Τὸ Ἐξαποστειλάριον («Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω»), λέγεται ἀκόμη τὴν ἑσπέραν ταύτην, μεθ᾿ ὃ ψάλλονται ἐξόχου κατασκευῆς καὶ ρητορικῆς δυνάμεως οἱ Αἶνοι καὶ τὰ Ἀπόστιχα.

Καὶ οἱ μὲν ὕμνοι καὶ τὸ λειτουργικὸν ἐν γένει μέρος εἶναι ἀπαραμίλλου καλλονῆς καὶ ἀνεφίκτου τελειότητος ἐν τῇ καθ᾿ ἡμᾶς Ὀρθοδόξῳ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ. Τὸ δὲ κήρυγμα δυστυχῶς καὶ ἡ διδασκαλία φθίνει καὶ ἀργεῖ καὶ ὑπνώττει. Λέγομεν δὲ κήρυγμα καὶ διδασκαλίαν τὴν ἔντεχνον, ἀλλὰ καὶ μετὰ σεμνοπρεπείας καὶ ὁμαλῆς φωνῆς ἀνάγνωσιν τῶν λόγων δοκίμων ἑρμηνευτῶν καὶ διδασκάλων, οἷοι ἐν τοῖς ἐσχάτοις χρόνοις τῆς δουλείας καὶ τῆς παρακμῆς ἀνεφάνησαν ἐν τῇ Ἑλληνικῇ Ἐκκλησίᾳ. Τοιοῦτος εἶναι, μεταξὺ ἄλλων, ὁ δεινότατος ἑρμηνευτὴς καὶ καλλιεπέστατος μετὰ ἠρεμίας ὁμιλητὴς Νικηφόρος ὁ Θεοτόκης, οὗ αἱ Ἑρμηνεῖαι καὶ Ὁμιλίαι ἔπρεπεν ἀνελλιπῶς, κατ᾿ αὐτὰς τὰς ἐγκυκλίους τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ν᾿ ἀναγινώσκωνται ἑκάστοτε ἀντὶ τοῦ Κοινωνικοῦ κατὰ Κυριακήν, παραλειπομένων πότε καὶ πότε τῶν ὀχληρῶν διὰ πολλοὺς ὑπερβολικῶν τερετισμάτων, ἅτινα μᾶς ἐνθυμίζουν τὸ παλαιὸν χριστιανικὸν ἀπόφθεγμα, «τὸ ᾆσμα πολλοὺς ἀπώλεσε», καὶ ὁ ὑψηλὸς καὶ ἔνθεος ρήτωρ Ἠλίας ὁ Μηνιάτης, οὗ οἱ λαμπρότατοι πανηγυρικοί, τὰ εὐωδέστατα ταῦτα ρητορικὰ ἄνθη, τὰ δυνάμενα νικηφόρως νὰ ὑποστῶσι τὴν σύγκρισιν πρὸς τὰ ἄριστα τεμάχια τῆς παγκοσμίου ρητορικῆς, δὲν ἔπρεπε ποτὲ νὰ λείπωσι κατὰ τὰς Δεσποτικὰς καὶ Θεομητορικὰς ἑορτὰς ἀπὸ πᾶσαν θρησκευτικὴν σύναξιν. Ὅσον ἀφορᾷ τὸ κοινῶς λεγόμενον «Κήρυγμα τοῦ θείου λόγου», ἤτοι τὴν αὐτοσχέδιον ρητορείαν ἀμφιβόλου ἀξίας ἱεροκηρύκων, αὕτη, καθ᾿ ὅσον ἐγὼ τοὐλάχιστον ἠξεύρω, εἶναι ἀπηγορευμένη ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ.

Δὲν λέγω βέβαια ἀπολύτως τὸ πρᾶγμα. Εἰς δοκίμους ρήτορας, εἰς εὐπαιδεύτους, ἀλλὰ καὶ ἐναρέτους κληρικοὺς (οὐχὶ λαϊκοὺς) εὐλόγως θὰ ἐπετρέπετο ὑπὸ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς ἡ ἐπ᾿ ἐκκλησίας ρητορεία. Τοιοῦτοι ὅμως δυστυχῶς σπανίζουσιν ἢ ἐλλείπουσιν ὅλως. Ἀλλ᾿ εἰς πολλοὺς καὶ ἀκαταρτίστους καὶ μάλιστα εἴς τινας οἱ ὁποῖοι εἶναι ἱκανοὶ νὰ παραλογίζωνται ἐπὶ ὥρας ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος ἢ δεξιόθεν τοῦ χοροῦ, ἐκφέροντες ὁρισμοὺς οἷος ὁ ἑξῆς, ὃν ἠκούσαμεν, «ὅποιος φονεύει τὸν ἑαυτόν του, φονεύει αὐτὸν τὸν Θεόν!» καὶ μυρίους ἄλλους παραλογισμοὺς καὶ λεξίδια κενὰ ἐννοίας, οὐδέποτε ἔπρεπε νὰ ἐπιτραπῇ τὸ ὁμιλεῖν ἐπ᾿ ἐκκλησίας. Τὸ κατ᾿ ἐμέ, ἕνα μόνον γνωρίζω ἐν Ἀθήναις φοροῦντα τὸ ἱερὸν ἔνδυμα (δὲν ἠξεύρω ἂν εἶναι κληρικός), ὅστις φαίνεται νὰ ἔχῃ ρητορικὸν χάρισμα, καὶ ὅστις ἂν ἐγκύψῃ εἰς τὴν μελέτην τῶν μεγάλων Πατέρων, μέλλει νὰ διαπρέψῃ, ἐλπίζω, ὡς ἔχων τὴν κλῆσιν τοῦ ἱεροκήρυκος. Εἶναι δὲ οὗτος ὁ κ. Γ. Λαγανόπουλος. Πολλοὶ ἄλλοι, μεγαλώνυμοι καὶ διπλωματοῦχοι, κτλ., ἄλλο δὲν κατορθοῦσι μὲ τὰς ἀφορήτους κοινοτοπίας καὶ τὰς φαιδροτάτας ἐνίοτε πρωτοτυπίας των, εἰμὴ νὰ τρέπωσιν εἰς φυγὴν τὸ πλῆθος τῶν χριστιανῶν ὅσοι συνέρρευσαν διὰ νὰ λειτουργηθῶσι, καὶ ἤλπιζον νὰ πάρουν ὡς τάχιστα τὸ ἀντίδωρόν των διὰ ν᾿ ἀπέλθωσιν εἰς τοὺς οἴκους των.

Θὰ ἦτο θρασύτης ἐκ μέρους μας, ἂν ἐνομίζομεν ὅτι ἔπρεπε νὰ κάμωμεν ἐνταῦθα λόγον περί τινων ἄλλων διακεκριμένων θεολόγων, οἵτινες μετέφεραν τὰς θρησκευτικὰς συνάξεις εἰς μίαν αἴθουσαν συλλόγου. Πολὺ παράξενοι δὲν εἴμεθα, καὶ ἐννοοῦμεν κάλλιστα ὅτι, καθ᾿ ὃν τρόπον ὑπάρχουσι, λ.χ., φωτογράφοι τῆς μόδας, φραγκορράπται τῆς μόδας, κτλ., οὕτως ἑπόμενον εἶναι νὰ ὑπάρχωσι καὶ θεολόγοι τῆς μόδας. Ἀλλὰ πολὺ ὀλιγώτερον ἀνθρωπάρεσκος καί, παρ᾿ ὀλίγον θὰ ἐλέγομεν, πολὺ θεολογικώτερος εἶναι ὁ κ. Ροΐδης, ὅστις, καίτοι πολέμιος τοῦ χριστιανισμοῦ, ἐνόησε τοὐλάχιστον ἓν πρᾶγμα, ὅτι ὁ χριστιανισμὸς εἶναι, κατὰ βάθος, ἀσκητικός, ὅλως πνευματικὸς καὶ ἀρνησίκοσμος. Εἴμεθα ἐντούτοις περίεργοι νὰ ἠξεύραμεν ἂν οἱ δύο ἐκεῖνοι in partibus ἱεροκήρυκες ὡμίλησάν ποτε εἰς τὸ ἀκροατήριόν των περὶ θαυμάτων, περὶ ὑπάρξεως δαιμόνων, περὶ πολέμου τῶν πονηρῶν πνευμάτων, περὶ νηστείας κτλ. ἢ ἂν ἀνέμνησάν ποτε εἰς τὰς εὐσεβεῖς ἀκροατρίας τοὺς στίχους τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου:

Μὴ κεφαλὰς πυργοῦτε νόθοις πλοκάμοισι, γυναῖκες.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Μηδὲ Θεοῦ μορφὰς ἐπαλείφετε χρώμασιν αἰσχροῖς,
ὥστε προσωπεῖον κοὐχὶ πρόσωπον ἔχειν.

Ἀμφιβάλλομεν ὅμως πολύ, διότι πῶς θὰ ἐτόλμων νὰ ὑπομνήσωσι τοιαῦτα ὀχληρὰ πράγματα εἰς σεμνὰς δεσποινίδας, ὧν πολλαὶ δὲν θὰ εἶναι τίποτε ὀλιγώτερον ἢ θυγατέρες τοῦ ἐπουρανίου Βασιλέως; - Καὶ ὅλα ταῦτα πράττονται καὶ λέγονται καὶ ἀκούονται εἰς πόλιν ὅπου ἐγράφησαν πρὸ 2.300 αἱ Ἐκκλησιάζουσαι καὶ αἱ Θεσμοφοριάζουσαι, καὶ ὅπου, πρὸ 1.830 ἐτῶν, διὰ τοῦ μεγάλου Ἀποστόλου τῶν ἐθνῶν, καθωρίσθη ἐφάπαξ ἡ θέσις τῆς γυναικὸς ὡς οἰκοδεσποίνης ἀποκλειστικῶς, ὡς μητρὸς καὶ συζύγου.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Σήμερον Μεγ. Πέμπτῃ, τελεῖται ἡ λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καὶ μεταλαμβάνουσι πάντες οἱ πιστοί, τῇ δὲ ἑσπέρᾳ ψάλλεται ὁ Ὄρθρος τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Παρασκευῆς, ἡ μεγαλοπρεπεστάτη καὶ μοναδικὴ ἀκολουθία τῶν Παθῶν τοῦ Σωτῆρος. Ἀναγινώσκονται δὲ ἐκ τῶν ἱερῶν Εὐαγγελιστῶν δώδεκα περικοπαί, ἐν αἷς ἱστορεῖται ἡ προσαγωγή, ἡ ἐξέτασις, ἡ καταδίκη, οἱ ἐμπτυσμοί, οἱ κολαφισμοί, καὶ ἐπὶ πᾶσιν ὁ σταυρικὸς θάνατος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

Ζῶν εἶ Θεὸς σύ, κἂν νεκρωθεὶς ἐν ξύλῳ,
ὦ νεκρὲ γυμνὲ καὶ Θεοῦ ζῶντος Λόγε.

Ἀμοιβαδὸν δὲ ψάλλονται τὰ ἰδιάζοντα Ἀντίφωνα τῶν Παθῶν, τὰ Καθίσματα, εἶτα οἱ Μακαρισμοί, τὸ Προκείμενον, τὸ Τριῴδιον καὶ τέλος οἱ Αἶνοι μετὰ τὸν Ἀποστίχων. Καὶ ἐξαισία μὲν καὶ παθητικωτάτη ἡ ἀκολουθία τῶν Ἁγίων Παθῶν, ἐν Ἀθήναις δὲ ὡς ἐκ τοῦ πλήθους, καὶ ἀταξίαι συμβαίνουσι δυστυχῶς καὶ συγχύσεις, ἀπόψε τε καὶ αὔριον ἑσπέρας ἐν τῇ ἀκολουθίᾳ τοῦ Ἐπιταφίου, ὅτε καὶ πολλὴ ἀσχημία ἀνὰ τὰς ὁδοὺς μὲ τὰ πυροκρόταλα, τὰς συγκρούσεις πολλάκις δύο ἀντίπρῳρα ἐρχομένων λιτανειῶν, τοὺς ἀκκισμούς, τοὺς καγχασμοὺς καὶ τὴν ὀλίγην σοβαρότητα πλείστων πολιτῶν, προτιμώντων νὰ εἶναι θεαταὶ μᾶλλον ἢ νὰ μετέχωσι τῆς  λιτανείας. Πρὸ ὀλίγων ἐτῶν, ἐνθυμοῦμαι, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ἠθέλησε νὰ ἐμποδίσῃ τὴν περίοδον τοῦ Ἐπιταφίου, κ᾿ ἐξέδωκεν ἐγκαίρως ἐγκύκλιον ἀπαγορεύουσαν τὴν ἔξοδον τῶν Ἐπιταφίων πανταχοῦ τῆς Ἑλλάδος. Ἀλλ᾿ ἡ Ἱερὰ Σύνοδος, ὡς συγκειμένη καὶ αὐτὴ ἀπὸ ρωμιοὺς (τίς ἀρνεῖται τὸ κῦρος; παρατηρήσεις μόνον εὐσεβάστως ὑποβάλλομεν), ἐπῆρε μὲν παράδειγμα ἀπὸ τὰς Ἀθήνας, ὅπου βλέπει τὰς γινομένας ἀταξίας, ἠθέλησε δὲ νὰ ἐφαρμόσῃ τὴν ἀπαγόρευσιν εἰς τὰς πολίχνας καὶ τὰ χωρία τῆς Ἑλλάδος, ὅπου ἡ λιτανεία τοῦ Ἐπιταφίου γίνεται ἐν τάξει, εὐλαβείᾳ καὶ σεμνότητι, πιστεύσασα ὅτι θὰ ἐπετύγχανε νὰ καταργήσῃ ἀρχαῖον θρησκευτικὸν ἔθιμον, τὸ ὁποῖον δὲν ἐκριζοῦται εὐκόλως. Καὶ ἠδίκησε ἄκουσα τὰς πολίχνας καὶ τὰ χωρία, ἱκανοποιήσασα μὲ τὸ παραπάνω τὴν πρωτεύουσαν.

Διότι ἐδῶ μέν, τῇ πιέσει τῶν ἰσχυρῶν, καὶ σὺν τῇ ἐξεγέρσει τοῦ λαοῦ, ἡ ἀπαγόρευσις, ὡς ἦτο ἑπόμενον, δὲν ἐφηρμόσθη, ἀλλὰ παρεβιάσθη κατ᾿ αὐτὸ τὸ πρῶτον ἔτος, εἰς τὰς ἐπαρχίας δέ, ὡς εἰκός, πλεῖστα παρατράγῳδα συνέβησαν. Καὶ ἀλλοῦ μέν, τῶν ἱερέων πειθομένων εἰς τὴν ἐγκύκλιον τῆς Συνόδου, ὁ λαὸς ἥρπασεν αὐθαιρέτως τὸν Ἐπιτάφιον, κουβούκλιον ἢ ὀθόνην, καὶ τὸν περιέφερεν ἄνευ ἱερέων, ἀλλοῦ δὲ ἐξηνάγκασε καὶ τοὺς ἱερεῖς ἄκοντας νὰ ἀκολουθήσωσι, καὶ ἀλλοῦ μετὰ θλίψεως, λαὸς καὶ ἱερεῖς, ὑπέκυψαν εἰς τὴν ἀκατανόητον δι᾿ αὐτοὺς ἀπαγόρευσιν. Τοιαῦτά τινα συνέβησαν κατὰ τὸ ἔτος ἐκεῖνο. Ἀλλ᾿ ἐδῶ μέν, εἰς τὴν πρωτεύουσαν καὶ εἰς τὰς ἄλλας μεγαλυτέρας πόλεις τῆς Ἑλλάδος, ὅπου εἰσβάλλει καλπάζουσα ἡ διαφθορά, φρονοῦμεν ὅτι ἠδύναντο νὰ ἐφαρμοσθῶσι περιορισμοί τινες εἰς τὴν λιτανείαν τῶν Ἐπιταφίων, εἰς τὰς κώμας δὲ καὶ τὰ χωρία νὰ μείνῃ ἐλεύθερον τὸ ποιητικὸν ἔθιμον.

ΜΕΓΑ ΣΑΒΒΑΤΟΝ

Σήμερον, κατὰ τὴν πανσέβαστον καὶ σεμνοτάτην ἡμέραν τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Παρασκευῆς, ὅτε πολλοὶ ὀφθαλμοὶ ὑγραίνονται ἐπὶ τῇ ἀναμνήσει τῆς ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ προσηλώσεως τοῦ Κυρίου τῆς δόξης, βλέποντες προτιθέμενα ἐν εἰκόνι καὶ τὰ σύμβολα αὐτὰ τοῦ Πάθους ἐν τοῖς ἱεροῖς ναοῖς, τὴν μὲν πρωίαν ψάλλονται αἱ Ὧραι (α´, γ´, Ϛ´, καὶ θ´) καὶ ὁ ἑσπερινός, ὅλα μετὰ Προφητείας, Ἀποστόλου καὶ Εὐαγγελίου, καὶ τὰ σεμνὰ ἰδιόμελα εἶναι πλήρη ὕψους καὶ μεγαλείου. «Πρὸ τοῦ τιμίου σου Σταυροῦ, στρατιωτῶν ἐμπαιζόντων σε Κύριε, αἱ νοεραὶ στρατιαὶ κατεπλήττοντο. Ἀνεδήσω γὰρ στέφανον ὕβρεως, ὁ τὴν γῆν ζωγραφήσας τοῖς ἄνθεσι· καὶ τὴν χλαῖναν χλευαζόμενος ἐφόρεσας, ὁ νεφέλαις περιβάλλων τὸ στερέωμα. Τοιαύτῃ γὰρ οἰκονομίᾳ, ἐγνώσθη σου ἡ εὐσπλαγχνία, Χριστὲ τὸ μέγα ἔλεος, δόξα σοι».

Καὶ τὴν ἑσπέραν πάλιν, ψάλλεται ἡ γλυκυτάτη καὶ κατανυκτικωτάτη ἀκολουθία τοῦ Ἐπιταφίου, ὁ Ὄρθρος δηλ. τοῦ Ἁγίου καὶ Μεγάλου Σαββάτου. Πόσον μεγαλοπρεπεῖς καὶ ἀπαραμίλλου λαμπρότητος εἶναι αἱ τελεταὶ τῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας (καὶ δὲν ἠδύνατο ἄλλως νὰ ἔχῃ τὸ πρᾶγμα, καθ᾿ ὅσον μόνον ἐνταῦθα, ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ὑπῆρξεν ἐπὶ δώδεκα αἰῶνας χριστιανικὴ ἑλληνόγλωσσος αὐτοκρατορία, διηνεκῶς πολεμουμένη, ἀλλ᾿ ἀείποτε θριαμβεύουσα, καὶ μόνον ἐνταῦθα ἐκαλλιεργήθη εἰς βάθος καὶ πλάτος ἡ χριστιανικὴ ἰδέα), ἀρκοῦσι ν᾿ ἀποδείξωσιν αὐταὶ μόναι αἱ τρεῖς μεγαλοπρεπέσταται ἀκολουθίαι τῶν Παθῶν, τοῦ Ἐπιταφίου καὶ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος. Καὶ αὐτὸς ὁ Παπισμός, ἐξ ὑποκριτικοῦ ζήλου, ἀλλὰ καὶ ἐκ πολιτικοῦ ὑπολογισμοῦ, ἐπαγγέλλεται ὅτι περιέπει ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ, παρὰ τοῖς Οὐνίταις, καὶ ἄλλαις κοινότησι στερξάσαις νὰ μνημονεύωσι τοῦ Πάπα, τὸ λειτουργικὸν τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Πεπαιδευμένοι δὲ Δυτικοί, Ἰησουῖται καὶ ἄλλοι, ἐκδόται καὶ ὑπομνηματισταὶ τῶν ἀνατολικῶν Πατέρων (πολλοὶ τοιοῦτοι εἶχον τὴν ὑπομονὴν νὰ μεταφράσωσιν, ὡς ἔπραξαν καὶ οἱ Ὀρθόδοξοι Σλαῦοι, κατὰ λέξιν, τηροῦντες ὡς ἔγγιστα καὶ τὸν ρυθμόν, μυριάδας τροπαρίων καὶ ὕμνων, ἐν χρήσει παρὰ τῇ Ἑλληνικῇ Ἐκκλησίᾳ) μετ᾿ ἀπροκαλύπτου θαυμασμοῦ ὁμιλοῦσι περὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ποιήσεως, περὶ τοῦ Τυπικοῦ καὶ περὶ τοῦ τελετουργικοῦ τῆς Ὀρθοδοξίας. Καὶ ὅμως εὑρίσκονται ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν ἐκ τῶν ἡμετέρων τινές, τόσον ἐκφυλισμένοι, ὥστε νὰ θαυμάζωσι τὰ τῆς Παπικῆς Ἐκκλησίας! Τελευταῖον πάλιν τώρα, νεαρὸς κύριος, ἀπὸ ἐκείνους ποὺ τὰ ξεύρουν ὅλα, λόγιος, τεχνοκρίτης, κριτικός, αἰσθητικός, μυθιστοριογράφος, κτλ. δὲν ἐδίστασε νὰ γράψῃ εἰς ἓν περιοδικὸν ὅτι αὐτός, τὸ ἐφ᾿ ἑαυτῷ, θαυμάζει τὰς κωμικὰς παντομίμας, τὰς συνάψεις τῶν χειρῶν καὶ τὰς ὑποκλίσεις τοῦ λειτουργῶν μιᾶς ἄλλης Ἐκκλησίας. Ὁ νεαρὸς λογογράφος ὡς τὸ ἄλφα καὶ τὸ ὠμέγα πάσης θρησκευτικῆς ἐξάρσεως μεγάλῃ τῇ φωνῇ κηρύττει τὴν στάσιν μιᾶς ὡραίας κόρης, ἣν εἶδε προσευχομένην, κατά τινα μεγάλην, κατ᾿ αὐτόν, ἡμέραν, ἔν τινι ναῷ ἑτεροδόξων τῆς πατρίδος του. Ὁ Θεὸς νὰ μᾶς συγχωρήσῃ, ἤλθαμεν πρὸς στιγμὴν εἰς πειρασμὸν νὰ πιστεύσωμεν ὅτι ὁ νεαρὸς λόγιος ἀνέγνωσε πρό τινων ἐτῶν, ὅταν ἐμαθήτευεν εἰς τὸ Γυμνάσιον, κάποιον πολύκροτον βιβλίον τοῦ κ. Ροΐδου, ὅπου θὰ εὗρε μίαν παράγραφον λέγουσαν περίπου: «Ἐγώ, ἐὰν ἐθνικός τις, μελετῶν νὰ προσέλθῃ εἰς τὸν Χριστιανισμόν, ἐζήτει τὴν γνώμην μου ποίαν τῶν χριστιανικῶν αἱρέσεων νὰ προτιμήσῃ, θὰ τὸν ἐσυμβούλευα νὰ προσέλθῃ εἰς τὴν Δυτικὴν Ἐκκλησίαν, ὡς ἔχουσαν ὀργανικὴν μουσικὴν καὶ ᾄσματα». Τοῦτο θ᾿ ἀνέγνωσεν ὁ νεαρὸς κριτικός, καὶ ἰδὼν ὅτι ἐν τῷ ἐνταῦθα Δυτικῷ ναῷ, πρὸς ταῖς τόσαις λατινικαῖς ἐπιγραφαῖς, ὑπάρχει, μὲ σκοπόν, καὶ μία ἑλληνικὴ ἐπιγραφή, ὡς ἑξῆς: «Αἰνεῖτε τὸν Θεὸν ἐν χορδαῖς καὶ ὀργάνῳ», ᾐσθάνθη τὴν ἐπιθυμίαν νὰ ὁμοιάζῃ κατά τι καὶ μὲ τὸν κ. Ροΐδην, καὶ ἔγραψεν ὅ,τι ἔγραψεν ἐν τῷ περιοδικῷ, περὶ τῆς κόρης τῆς προσευχομένης μὲ ὑποκριτικὴν στάσιν, κατὰ τὴν ἑορτὴν τοῦ Fête - Dieu, ἐν τῷ ναῷ τῶν ἑτεροδόξων τῆς πατρίδος του.

Ἀλλ᾿ αὐτῆς τῆς πατρίδος του ὁ μονσινιῶρος, ἂν καλῶς ἐνθυμοῦμαι, πρὸ πέντε ἢ ἓξ ἐτῶν ἤκουσεν ἐν Ρώμῃ παρὰ τοῦ πάπα Λέοντος τοῦ ΙΓ´ τὴν παραγγελίαν: Dite ai Greci, io voglio che conservano il loro rito.

ΜΕΓΑ ΣΑΒΒΑΤΟΝ - Η ΑΓΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ

«Σήμερον σιγὴ ἐν τῇ γῇ», καὶ ὁ εὐσεβῶν λαὸς τηρεῖ τὴν μνήμην τῆς θεοσώμου ταφῆς καὶ τῆς εἰς ᾍδου καθόδου τοῦ Κυρίου. Τελεῖται δὲ ἡ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, μετὰ τοῦ ἑσπερινοῦ, ὅτε καὶ ἄρχονται ψαλλόμενα τὰ Ἀναστάσιμα. Μετὰ τὸν Ἀπόστολον δέ, ἀντὶ τοῦ Ἀλληλούια ψάλλεται «Ἀνάστα ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν, ὅτι σὺ κατακληρονομήσεις ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι», ραινομένου ἅμα τοῦ ναοῦ μὲ ἄνθη. Ἡ στιγμὴ αὐτή, ὅτε καὶ φορεῖ ὁ ἱερεὺς λευκὴν στολήν, εἶναι ἡ κοινῶς καλουμένη Πρώτη Ἀνάστασις καὶ ἀναγινώσκεται τὸ τελευταῖον κεφάλαιον τοῦ Ματθαίου, τὸ ἱστοροῦν τὴν ἔγερσιν τοῦ Σωτῆρος. Κατὰ τὸ παλαιὸν Τυπικόν, ἰσχῦον ἄχρι τοῦδε ἐν ταῖς ἱεραῖς μοναῖς, ἀναγινώσκονται πρὸ τοῦ Ἀποστόλου καὶ τοῦ Εὐαγγελίου δώδεκα ἢ δεκαπέντε περικοπαὶ ἐκ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἐν αἷς περιλαμβάνονται τὰ κυριωδέστατα γεγονότα τῆς Διαθήκης ἐκείνης, προρρήσεις καὶ προτυπώσεις περὶ τοῦ Βασιλέως Χριστοῦ. Καὶ ἀντὶ τοῦ Τρισαγίου ψάλλεται «Ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε», ἀντὶ δὲ τοῦ Χερουβικοῦ ἄλλος ἰδιαίτερος ὕμνος «Σιγησάτω πᾶσα σὰρξ βροτεία». Μεγαλοπρεπεστάτη δὲ καὶ ἄλλως χωρεῖ ἡ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, καθ᾿ ἣν καὶ ψάλλονται τὰ σεμνὰ ἐκεῖνα καὶ ἀρχαιότατα μέλη, τὸ «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος», τὸ «Σὲ ὑμνοῦμεν», καὶ τὸ «Ἐπὶ σοὶ χαίρει».

Πόσου δικαίου θαυμασμοῦ ἀπολαύει παρὰ τοῖς εὐπαιδεύτοις τῶν Δυτικῶν, καὶ παρὰ πᾶσι τοῖς ἀμερολήπτως κρίνουσιν (ὡς ἐλέγομεν καὶ χθές), ἥ τε μουσική, οἱ τύποι καὶ τὸ λειτουργικὸν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, μᾶς ἔδειξε καὶ τρίστηλόν τι ἄρθρον, ὅπερ ἀνέγνωμεν πρὸ δύο ἢ τριῶν ἐτῶν (ἂν καλῶς ἐνθυμούμεθα κατὰ Σεπτέμβριον τοῦ 1889) εἰς τὸν «Φιγαρὼ» τῶν Παρισίων, ἐφημερίδα τὴν μὲν μορφὴν φιλολογικοσατυρικήν, τὴν δὲ οὐσίαν παπικοσυντηρητικήν. Ὁ τίτλος καὶ ἡ ἀρχὴ τοῦ ἄρθρου ἔλεγε περὶ Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας ὑπαρχούσης ἐν Παρισίοις. Καὶ κατ᾿ ἀρχὰς ἐξεπλάγην, πότε ἆρα εἶχε κτισθῆ ἑλληνικὸς ναὸς ἐν Παρισίοις. Ἀλλ᾿ ἐξήχθην τῆς ἀπάτης, καθ᾿ ὅσον προυχώρουν εἰς τὴν ἀνάγνωσιν. Ἐπρόκειτο περὶ ναοῦ Οὐνιτῶν, ἤτοι Ἀνατολικῶν ἀναγνωριζόντων τὸν Πάπαν. Οἱ ἱερεῖς τοῦ ναοῦ ἐκείνου ἐφαίνοντο, ἐκ τῶν ὀνομάτων, μᾶλλον Σύροι, ἀλλ᾿ ἡ λειτουργία καὶ αἱ προσευχαὶ ὅλαι ἀπηγγέλλοντο ἑλληνιστί. Ὁ ἀρθρογράφος ἐφρόντιζεν εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς νὰ καθησυχάσῃ τοὺς ἄγαν ζηλωτὰς τοῦ Παπισμοῦ, λέγων ὅτι οἱ Ἀνατολικοὶ ἐκεῖνοι κατ᾿ οὐδὲν διέφερον εἰς τὸ δόγμα ἀπὸ τὴν Ρώμην, κ᾿ ἔκαμνεν ἔνθερμον ρεκλάμαν, ζητῶν ἐλέη καὶ συνδρομὰς ὑπὲρ τῶν Οὐνιτῶν ἐκείνων. Περιέγραφε λεπτομερῶς τὰς τελετάς, ὡς καὶ αὐτὰ τὰ ἱερατικὰ ἄμφια, καὶ ὁ Ἕλλην ἀναγνώστης ἔβλεπεν ὅτι ταῦτα κατ᾿ οὐδὲν διαφέρουσι τῶν ἡμετέρων. Θὰ εἴπῃ τις ὅτι ἴσως ὁ Γάλλος δημοσιογράφος ἔρριπτε ταῦτα εἰς τὴν δημοσιότητα, à titre de curiosité, εἰς τὸ φιλόκαινον καὶ πολυπρᾶγμον τοῦ παρισινοῦ κοινοῦ ἀποβλέπων μᾶλλον. Καὶ ὅμως οὐδὲν τοιοῦτο. Ὁ γράφων ὡμίλει μάλιστα ἐκ καλλιτεχνικῆς ἀπόψεως. Ἀνεγνώριζε τὸ ὑπέροχον τοῦ τελετουργικοῦ τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας, ἐξῇρε τὸ ὕψος καὶ τὸ κάλλος τῶν ἐν ἑλληνικῇ γλώσσῃ ᾀσμάτων. Τώρα, ἀναγκάζεταί τις νὰ ἀναγνωρίσῃ ὅτι οἱ Οὐνῖται ἐκεῖνοι, καίτοι δογματικῶς ἐκπεσόντες, καλῶς ἔπραττον τηροῦντες τὰ πάτρια ὡς πρὸς τοὺς τύπους τοὐλάχιστον, καὶ μὴ ἐκφυλιζόμενοι, μὴ ἀπορροφώμενοι ἀπὸ τὴν Λατινικὴν Ἐκκλησίαν. Εἴς τινας ὅμως ναοὺς τῶν ἡμετέρων κοινοτήτων ἀνὰ τὴν Εὐρώπην, ἀκούω ὅτι καὶ βιολία ὑπὸ γυναικῶν κρουόμενα εὑρίσκουσι χῶρον εἰς τὰς λειτουργίας... Ἀλλ᾿ ἡ παραδεδεγμένη ἑρμηνεία πολλῶν χωρίων τῆς Π. καὶ τῆς Ν. Δ. εἶναι ἀλληγορική, τὸ δὲ «ἐν χορδαῖς καὶ ὀργάνῳ» ἰδοὺ πῶς τὸ ἑρμηνεύει ἡ Ἐκκλησία: «Ἐν κυμβάλοις χείλεσιν ἁγνοῖς, μουσικῇ τε καρδίας φόρμιγγι, ἐν εὐήχῳ σάλπιγγι ὑψηλῆς διανοίας...» Καὶ πάλιν «ὁ θεοπάτωρ μὲν Δαυίδ... ἥλατο σκιρτῶν, ὁ λαὸς δὲ τοῦ Θεοῦ ὁ ἅγιος εὐφρανθῶμεν ἐνθέως».

Καὶ τώρα, ἀγοράσατε τοὺς ἀμνούς σας, ἀδελφοὶ χριστιανοί, λάβετε τὰς λαμπάδας, καὶ ὑπάγετε εἰς τοὺς ναοὺς ν᾿ ἀκούσητε «τὸν καλὸ τὸ λόγο».

Καλὴν Ἀνάστασιν!

(1892)

ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ

Χριστὸς ἀνέστη! ἀδελφοί.

«Πάσχα ἱερὸν ἡμῖν σήμερον ἀναδέδεικται, Πάσχα καινὸν ἅγιον, Πάσχα μυστικόν...»

«Ὢ θείας! ὢ φίλης! ὢ γλυκυτάτης σου φωνῆς! μεθ᾿ ἡμῶν ἀψευδῶς γάρ, ἐπηγγείλω ἔσεσθαι, μέχρι τερμάτων αἰῶνος Χριστέ· ἣν οἱ πιστοὶ ἄγκυραν ἐλπίδος, κατέχοντες ἀγαλλόμεθα». «Ὢ Πάσχα τὸ μέγα, καὶ ἱερώτατον Χριστέ! ὢ σοφία καὶ λόγε, τοῦ Θεοῦ καὶ δύναμις, δίδου ἡμῖν ἐκτυπώτερον σοῦ μετασχεῖν, ἐν τῇ ἀνεσπέρῳ, ἡμέρᾳ τῆς βασιλείας σου».

Γένοιτο.

Πλήν, ὁ δημιουργός, ὁ ποιητὴς τῶν πάντων, ἐπέβαλεν εἰς τὸν παρ᾿ αὐτοῦ κτισθέντα ὁρατὸν καὶ ἀόρατον κόσμον, τὸ κάλλιστον κόσμημα, τὴν τάξιν, καὶ ἐν τῇ κοινωνίᾳ ἔτι τῶν ἀνθρώπων ἀδύνατον νὰ εὐαρεστήσῃ Θεῷ, ἢ καὶ νὰ εὐφράνῃ τοὺς ἀνθρώπους, ὅ,τι ἄνευ τάξεως γίνεται. Ἡ τάξις εἶναι αὐτόχρημα ἀρετή, δυνάμεθα δὲ κατὰ πλατυτέραν ἔννοιαν νὰ εἴπωμεν ὅτι ἡ ἀρετὴ οὐδὲν ἄλλο εἶναι ἢ τάξις.

Ἐν Ἀθήναις, ὅπου κυρίως διαιτᾶται λιμνάζουσα, καὶ ἐξ ἀναριθμήτων ἐπαρχιακῶν φλεβῶν τρεφομένη, ἡ πολυκέφαλος αὐτὴ Ὕδρα, ἡ πολυκοιρανίη, τὴν ὁποίαν ὁ μεμακρυσμένος ἡμῶν πρόγονος καὶ μέγιστος τῶν ποιητῶν, ὅταν τὴν κατεδίκαζε, δὲν ἐφαντάζετο βεβαίως, ὅτι καὶ μετὰ τρισχίλια ἔτη θὰ ἐξηκολούθει νὰ ζῇ αὕτη εἰς τὴν πατρίδα του καὶ νὰ βασιλεύῃ, ἐν Ἀθήναις, λέγω, τὰ πάντα, καὶ θρησκευτικὰ καὶ κοινωνικὰ καὶ ἄλλα, μορφοῦνται κατ᾿ εἰκόνα καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν τῆς πολιτικῆς, καὶ οὐδ᾿ ὑποφώσκει ἐλπίς τις περὶ θεραπείας τῆς παρούσης ἀθλιότητος. Ἐν Ἀθήναις, κατὰ τὰς ἁγίας ταύτας ἡμέρας, ἐν μὲν τῇ πόλει θόρυβος, φροντίδες, φωναί, κίνησις, πυροκρόταλα, πυροβολισμοὶ κινδυνωδέστατοι εἰς τὴν ζωὴν τῶν ἀνθρώπων· ἐν δὲ τοῖς ναοῖς ἀταξία, σύγχυσις, δισκοφορία, ἔφοδος, θρίαμβος καὶ ὁριστικὴ ἐπικράτησις τοῦ γυναικείου φύλου, βλέμματα, γέλωτες, στάγματα λαμπάδων, συνδιαλέξεις, ψίθυροι, βόμβος φωνῶν, καὶ ἐν μέσῳ ὅλου αὐτοῦ τοῦ θορύβου, δύο δυστυχεῖς ἄνθρωποι, ὁ ἱερεὺς καὶ ὁ ψάλτης, ἐκλαρυγγιζόμενοι, ὅπως ἐκφωνῶσι λέξεις, εἰς τὰς ὁποίας ὀλίγοι προσέχουσι, καὶ ὀλιγώτεροι τὰς ἐννοοῦσιν.

Αἱ εὐλαβεῖς κυρίαι ἀκράτως εὐρωπαΐζουσαι, ἐγκαταλιποῦσαι ἀπὸ δεκάδων ἐτῶν ἤδη τοὺς ὀχληροὺς γυναικωνίτας, διεχύθησαν ἐφ᾿ ἑκάτερα τοῦ ναοῦ, εἰσβάλλουσαι κατὰ μῆκος καὶ πλάτος, πολιορκοῦσαι τοὺς ψάλτας εἰς τὸν χορὸν καὶ τοὺς ἱερεῖς εἰς τὸ ἱερὸν Βῆμα. Εἰς τὸν γυναικωνίτην, ποία θὰ κατεδέχετό ποτε νὰ ἀναβῇ; Καὶ μήπως οἱ γυναικωνῖται ἔγιναν διὰ τὰς γυναῖκας; Εἰς μίαν ἐκκλησίαν τῶν Ἀθηνῶν, εἷς ἐπίτροπος ἐφιλοτιμήθη πρὸ ἐτῶν δι᾿ ἐξόδων <του> νὰ κάμῃ ἕνα ὡραῖον γυναικωνίτην καὶ τὸν ἔκαμεν ὁ εὐλογημένος τόσον χαμηλόν, ὥστε, ἂν δὲν ἐγγίζουν αἱ κεφαλαὶ τῶν ἱσταμένων ἐξ ἀμφοτέρων τῶν πλευρῶν εἰς τὸν ὄροφον, νὰ γίνεται τοὐλάχιστον ὁ ἀὴρ τόσον πνιγηρός, ὥστε αἱ κυρίαι αἱ τόσον ὑποκείμεναι εἰς λιποθυμίαν νὰ αἰσθανθῶσι τὴν ἀνάγκην ὅπως ἀναπνεύσωσι ἀνώτερον στρῶμα ἀέρος ἐπάνω. Ἀλλ᾿ ἠπατήθη οἰκτρῶς. Οὐδεμία τῶν κυριῶν ἀπεφάσισέ ποτε ν᾿ ἀναβῇ εἰς τὸν γυναικωνίτην. Ὅσαι ἐστενοχωροῦντο ὑπὸ τὸν χαμηλὸν ὄροφον, παρεισῆλθον μικρὸν κατὰ μικρὸν εἰς τὸν ἐν τῷ μέσῳ τοῦ ναοῦ τριῶν πήχεων πλάτους χῶρον, τὸν μένοντα τέως ἐλεύθερον διὰ τοὺς ἄνδρας, ἔκοψαν ἕνα πῆχυν ἐντεῦθεν καὶ ἕνα ἐκεῖθεν, ἀφεῖσαι στενοτάτην λωρίδα ἐν τῷ μέσῳ, τοσοῦτον χῶρον, ὅσος ἀρκεῖ διὰ νὰ ἵστανται οἱ δυστυχεῖς ἄνδρες à la file indienne. Καὶ δὲν ἦσαν εὐχαριστημέναι! Καὶ τίς ὁ λόγος, σᾶς παρακαλῶ, διὰ νὰ ἵστανται χωριστὰ ἀπὸ τὰς γυναῖκας; «Τί τάχα τὶς φοβᾶστε τὶς γυναῖκες;» ἔλεγε σεβασμία δέσποινα πεντηκοντοῦτις· «τάχα ἀπ᾿ τὶς γυναῖκες δὲ βγήκατε;»

Χρόνον μὲ τὸν χρόνον, ὅσον γηράσκει τις, κυριεύεται ἀπὸ τὴν ἐπιθυμίαν, νὰ εὑρίσκετο τὰς ἡμέρας αὐτὰς εἰς μικρόν, σμικρότατον χωρίον, νὰ ἤκουεν ὅλας τὰς ἀκολουθίας τῶν ἁγίων ἑορτῶν εἰς ἓν μικρὸν ἐξωκκλήσιον, ὅπου νὰ ὑπῆρχεν εἷς ἱερεὺς σεβάσμιος, πρᾶος, ἐνάρετος, καὶ εἷς ψάλτης μὲ ταπεινὴν ἀλλὰ γλυκεῖαν φωνὴν - διὰ νὰ αἰσθανθῇ ὅλην τὴν ποίησιν καὶ τὸ κάλλος τῶν ἑορτῶν, νὰ δοξάσῃ τὸν Χριστόν, καὶ νὰ ἑορτάσῃ μετὰ τῶν προσφιλῶν του τὸ Πάσχα, εὐχόμενος ν᾿ ἀξιωθῇ καὶ τοῦ διαρκοῦς, τοῦ οὐρανίου Πάσχα, ἐν τῇ ἀνεσπέρῳ ἡμέρᾳ τῆς βασιλείας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

(1892)

ΑΪ ΜΟΥ ΓΙΩΡΓΗ!
(ΕΠΙ Τῌ ΕΟΡΤῌ ΤΗΣ ΚΓ´ ΑΠΡΙΛΙΟΥ)

Ἀνέτειλε τὸ ἔαρ· δεῦτε εὐωχηθῶμεν!

Ἐξέλαμψεν ἡ Ἀνάστασις Χριστοῦ· δεῦτε εὐφρανθῶμεν!

Ἡ τοῦ ἀθλοφόρου μνήμη τοὺς πιστοὺς φαιδρύνουσα ἀνεδείχθη.

Ἔνθεν μὲν ψάλλει ἡ Ἐκκλησία, συγκαταβατικωτέρα κατὰ τὰς ἡμέρας ταύτας τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος, παρὰ τὴν ἀνωτέραν πνευματικὴν ἔννοιαν τοιούτων παρακελεύσεων· ἔνθεν δὲ ὁ ἑλληνικὸς λαός, ὅστις φαντάζεται πρῶτον λεβέντην καὶ ἀστραπόμορφον νεανίαν τὸν ἥρωα πρόμαχον τοῦ Χριστιανισμοῦ, περιβάλλει μὲ ὅλην τὴν ποίησιν τῶν μακραιώνων ὀνείρων του, μὲ παμφαεῖς ἀκτῖνας ἀφθίτου νεότητος καὶ ἀιδίου καλλονῆς, τὸν Ἅγιον Γεώργιον.

Ἅι μου Γιώργη ἀρματωλὲ καὶ πρῶτε καβαλάρη,
ἀρματωμένε μὲ σπαθὶ καὶ μὲ χρυσὸ κοντάρι...

Καὶ ἱστορεῖται διὰ στίχων ἐπικῆς ἁπλότητος καὶ ὕψους, πῶς τὸ θεριὸ ἐφώλιαζε σιμὰ εἰς τὴν βρύσιν, πῶς ἀπῄτει περιοδικῶς αἱματηρὸν φόρον ἀπὸ τοὺς κατοίκους τῆς πόλεως, πῶς ἐρρίπτοντο κλῆροι μέλλοντες ν᾿ ἀποφασίσωσι περὶ τῆς δυστυχοῦς κόρης, ἧς θὰ ἦτο ἡ σειρὰ νὰ χορτάσῃ τὴν ἀδηφάγον ἀπληστίαν τοῦ φοβεροῦ θηρίου, πῶς ὁ κλῆρος ἔπεσεν ἐπὶ τὴν βασιλοπούλαν (τὴν Ἀλεξάνδραν!) καὶ πῶς ὁ Ἅγιος, εἰσακούσας τὰς δεήσεις τῶν γονέων, ἐπῆλθε ραγδαῖος καὶ ἀήττητος ἱππεὺς εἰς βοήθειαν τῆς δυσμοίρου νεάνιδος, πῶς ἐθανάτωσε τροπαιοφόρος τὸν ἀπαίσιον δράκοντα, καὶ πῶς ἀναλαβὼν τὴν βασιλοπούλαν εἰς τὰ κάπουλα τοῦ ἀλόγου του τὴν παρέδωκεν ἀσινῆ εἰς τοὺς βασιλικοὺς γονεῖς της.

Ἄ! εἶναι κρῖμα ὅτι οἱ Ἕλληνες δὲν τὸν ἐπεκαλέσθησαν πέρυσι, πρὶν ἢ λάβῃ μοιραίαν ἔκβασιν περίστασις παραπλησία!... Ἀλλὰ καὶ πάλιν, τίς οἶδεν ἂν οἱ θνητοὶ βλέπομεν ὀρθῶς τὰ πράγματα, ἂν δὲν κατοπτρίζονται ἀνάποδα εἰς τοὺς ὀφθαλμούς μας;... Τίς οἶδεν ἂν ὁ κόσμος αὐτός, μὲ ὅλους τοὺς πάγους τοῦ Βορρᾶ, ἢ μὲ τὰ θάλπη τῆς Μεσημβρίας, δὲν εἶναι τὸ ἀληθὲς θηρίον;... ἂν ὁ ἄγγελος τοῦ θανάτου, κατ᾿ ἐξοχὴν τροπαιοφόρος, δὲν εἶναι ὁ αἰσιώτερος τῶν ἀγγέλων;... καὶ ἂν εἰς τὸν ἄλλον κόσμον, ἡ στοργὴ τοῦ οὐρανίου Πατρὸς δὲν εἶναι μυριάκις ἐνθερμοτέρα τῆς στοργῆς ἐπιγείων γονέων; Τί λέγει τὸ ἱερὸν Βιβλίον; Κὶ ἀβὶ βὲ ἀμὶ ναδζαβοῦνι, β´ Ἀδωνάι ἀ-ἀσπένι (Ὁ πατήρ μου καὶ ἡ μήτηρ μου ἐγκατέλιπόν με, ὁ δὲ Κύριος προσελάβετό με).

Ἐντούτοις, ἐπαξίως ὁ ἑλληνικὸς λαὸς τιμᾷ μὲ ὑπερόχου εὐλαβείας δείγματα τὸν ἑλληνοπρεπέστατον Ἅγιόν του, τὸν Ἅγιον Γεώργιον. Ὁ τροπαιοφόρος Μεγαλομάρτυς, ὁμοῦ μὲ τὸν ἄλλον ὁμόψυχον καὶ ἐφάμιλλόν του, τὸν μυροβλύτην τῆς Θεσσαλονίκης Δημήτριον, ἵστανται φρουροὶ εἰς τὰ πρόθυρα ὁ μὲν τοῦ θέρους, ὁ δὲ τοῦ χειμῶνος, σημειοῦντες διὰ τῆς ἐπιτολῆς των, ὡς ἄλλοι ἀστέρες σελασφόροι, τὴν περίοδον τῶν ὀρεινῶν καὶ πεδινῶν νομῶν καὶ καταυλισμῶν διὰ τοὺς ποιμένας.

Ἐξ ἦρος εἰς ἀρκτοῦρον ἑκμήνους χρόνους· καὶ ποιμένες καὶ γεωργοὶ ἄγουσι γηθοσύνως τὴν ροδοστέφανον, ὡς ἐκ τοῦ μαρτυρικοῦ του αἵματος, μνήμην τοῦ Ἁγίου, καὶ θύουσιν ἄρνας καὶ ὀβελίζουσιν ἀμνούς, γενναίως εὐωχούμενοι, ἐπικαλούμενοι τὸν μάρτυρα βοηθὸν εἰς τὰς ἐπιχειρήσεις των καὶ συλλήπτορα τῶν κόπων. Καὶ οἱ Ἕλληνες πολεμισταὶ τῶν παρελθόντων αἰώνων, ὡς καὶ τῆς μεγάλης ἐθνεγερσίας, δὲν ἔπαυσαν νὰ τὸν ἐπικαλῶνται εὐμενῆ σύμμαχον καὶ ἀρωγόν. Κατ᾿ αὐτὴν δὲ τὴν ἡμέραν τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου, τὸ πρῶτον ἔτος τοῦ Ἀγῶνος, ἕτερος ἀγλαὸς πρόμαχος τῆς πίστεως καὶ τῆς πατρίδος καὶ μάρτυς τῆς ἐλευθερίας περικλεέστατος, ὁ Θανάσης Διᾶκος, προσεφέρθη ὁλοκαύτωμα ὑπὲρ τοῦ Γένους. Ἐνθυμηθῆτε τοὺς στίχους τοῦ ἀειμνήστου Βαλαωρίτου:

Ἐπάνωθέ τους κάτασπρο τὸ φλάμπουρο τοῦ Διάκου
ἀνέμιζε τρομαχτικό, καὶ στὸ ξεδίπλωμά του
λεβέντης ἀστραπόμορφος ἐπρόβαλλ᾿ ὁ Ἁι - Γιώργης
μὲ τ᾿ ἄγριό του τ᾿ ἄλογο, κρατώντας καρφωμένο
τ᾿ ἀνίκητο κοντάρι του στὸ διάπλατο λαρύγγι
τοῦ φοβεροῦ τοῦ δράκοντα ποὺ δέρνεται στὸ χῶμα.

Ἀλλὰ καὶ ποῖος ἄλλος Ἅγιος ἔχει τόσα καὶ τόσα ἐξωκκλήσια ὑψούμενα χαριέντως εἰς πᾶσαν κοιλάδα, ἐπιστέφοντα πάντα λόφον, πάντα βράχον τῆς ἑλληνίδος χώρας; Ὁ Ἅγιος Δημήτριος, ὡς ἱστάμενος φρουρὸς εἰς τὰ πρόθυρα τοῦ χειμῶνος, διὰ νὰ μὴ μείνῃ παραπονεμένος, ἔχει τὸ ἰδιαίτερον καλοκαίρι του, «καλοκαιράκι τ᾿ Ἁι - Δημητρίου» καὶ τὸν φερώνυμον αὐτοῦ μῆνα, ὁ δὲ Ἅγιος Γεώργιος εἶναι ὁ κατ᾿ ἐξοχὴν καλοκαιρινὸς καὶ ἀνοιξιάτικος Ἅγιος, καὶ δὲν δύναταί τις νὰ φαντασθῇ μνήμην τοῦ Ἁγίου Γεωργίου χωρὶς πολλὰ ποικιλόχροα ἄνθη μοσχοβολοῦντα, χωρὶς τάπητας ἀνθυλλίων μεθυσκόντων τὸν ἀέρα μὲ τὴν εὐωδίαν των, χωρὶς ἄπειρον πρασινάδα καὶ ἀπεράντους ἀγροὺς αἱματόχρους ἀπὸ τὸ ἀμέτρητον πλῆθος τῶν μηκώνων, χωρὶς τρυφεροὺς βλαστοὺς ἀμπέλων μὲ βότρυς προβάλλοντας καὶ χωρὶς ἀναριθμήτους στεφάνους ἀπὸ ἀγραμπελιὲς καὶ ἁγιοκλήματα. Ποῖος ἄλλος Ἅγιος δύναται νὰ καυχηθῇ ὅτι εἶναι ὁ καθολικὸς πολιοῦχος τῶν ἑλληνίδων πόλεων, ὁ γενικὸς προστάτης τῆς ἑλληνικῆς ἐξοχῆς; Διότι τὸ συναξάριόν του δὲν ἀναφέρει εἰς ποῖον ὡρισμένως μέρος τῆς Ἀνατολῆς ἐμαρτύρησεν, ὡς διὰ ν᾿ ἀφήσῃ τὴν μνήμην τοῦ Ἁγίου κοινὴν εἰς ὅλην τὴν ἑλληνικὴν χώραν. Καθὼς δὲ ὁ Ἅγιος Νικόλαος εἶναι ὁ κατ᾿ ἐξοχὴν προστάτης τῶν θαλασσοπορούντων ἀνὰ τὸν πόντον, οὕτω καὶ ὁ Ἅγιος Γεώργιος εἶναι ὁ ἑτοιμότατος βοηθὸς καὶ ἀντιλήπτωρ τῶν γεωπονούντων ἐπὶ τῆς ξηρᾶς. Ποῖος ἄλλος Ἅγιος ἐφάνη ποτὲ τόσον πρόθυμος «τῶν αἰχμαλώτων ἐλευθερωτής, καὶ τῶν πτωχῶν ὑπερασπιστής, ἀσθενούντων ἰατρός, βασιλέων ὑπέρμαχος»; Καὶ ποῖος ἄλλος Ἅγιος ἔδειξε ποτὲ τόσην χριστομίμητον φιλανθρωπίαν καὶ συγκατάβασιν, ὥστε νὰ εἰσακούσῃ τῆς δεήσεως παιδίου παίζοντος, ἡττωμένου ἐν τῇ παιδιᾷ καὶ πάσχοντος τὴν φιλοτιμίαν (πῶς φαίνεται ὅτι ἦτο ἑλληνόπαις!) καὶ νὰ δεχθῇ πρὸς πλήρωσιν αὐτῆς, ἀντὶ πάσης συνήθους προσφορᾶς, οἷον κηρίου καὶ θυμιάματος καὶ λειτουργίας, σφουγγᾶτον, ἦτοι ὀμελέταν ἀπὸ αὐγά, καθὼς θὰ ἐλέγαμεν σήμερον; Ἀναγνώσατε τὸ χαριέστατον ἐκεῖνο θαῦμα τοῦ Ἁγίου, διὰ νὰ πεισθῆτε.

Ἀλλὰ καὶ ὅσοι δὲν πιστεύετε τὰ θαύματα, ἀποφασίσατε νὰ κάμετε ἓν ταξίδιον ἕως τὸν ἱερὸν Ἄθωνα, καὶ ἅμα φθάσητε ἐκεῖ, ἐπισκεφθῆτε τὴν μονὴν τοῦ Ζωγράφου. Ἐκεῖ σώζεται ἡ ἐκ τῶν λύθρων τῆς σφαγῆς τοῦ Μάρτυρος συμπαγεῖσα ἀχειροποίητος εἰκὼν τοῦ Ἁγ. Γεωργίου, ἐφ᾿ ἧς, ἀπιστῶν πρὸς τὸ παράδοξον τὸ πάλαι ἀρχιερεύς, θεὶς τὴν χεῖρα πρὸς ψηλάφησιν ἐπὶ τῆς εἰκόνος, ἐτιμωρήθη ἀξίως διὰ τὴν τόλμην, προσφυέντος τοῦ δακτύλου [ἐπὶ τῆς εἰκόνος], καὶ μένοντος κολλημένου, ἑωσοῦ ἠναγκάσθη ν᾿ ἀποκόψῃ μὲν τὸν δάκτυλον, νὰ σωθῇ δὲ ἐν μετανοίᾳ κλαίων ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου. Ἡ εἰκὼν εἶναι ἐκεῖ καὶ ὁ δάκτυλος μένει μετὰ τόσους αἰῶνας ὁρατὸς ἐπ᾿ αὐτῆς!

Εἴπομεν ὅτι ἡ συγκατάβασις τοῦ Ἁγίου ἀπεδείχθη χριστομίμητος, καὶ τοῦτο μᾶς ἐνθυμίζει τὴν εὐσεβῆ ἐκείνην φάτιν (légende) περί τινος ἁπλοϊκοῦ ἀνθρώπου προσελθόντος ποτὲ εἰς ἐξομολόγησιν καὶ ἀκούσαντος παρὰ τοῦ πνευματικοῦ τὴν παραίνεσιν «νὰ περπατῇ τὸν ἴσιο δρόμον, ἂν θέλῃ νὰ πάῃ στὸν Παράδεισο». Ὁ ἄνθρωπος ἡρμήνευσε τὴν συμβουλὴν κατὰ γράμμα καὶ ὁδεύσας τὴν εὐθεῖαν ἔφθασε μετά τινας ἡμέρας εἰς λαμπρὸν μοναστήριον ἐν τερπνοτάτῳ καὶ πολυανθεῖ τοπίῳ, ὅπερ ἅμα ἰδών, ἐν πεποιθήσει ἀνέκραξεν. «Ἄ! νά ὁ Παράδεισος!» Προσελθὼν δὲ εἰς τὸν θυρωρὸν τοῦ μοναστηρίου εἶπε:

«Καθὼς μοῦ εἶπε ὁ πνευματικὸς ἐπερπάτησα τὸν ἴσιο δρόμο καὶ ἔφθασα στὸν Παράδεισον, καὶ τώρα ποὺ ἔφθασα, δὲν θέλω νὰ φύγω ἀπ᾿ ἐδῶ». Ὁ ἡγούμενος μαθὼν τὰ κατὰ τὸν ἄνθρωπον, ἔδωκεν αὐτῷ διακόνημα τὸ νὰ εἶναι «βουρδουνάρης» ἤτοι σταυλίτης τοῦ μοναστηρίου, εὐδοκιμήσαντα δὲ μετὰ καιρὸν τὸν ἐπροβίβασεν εἰς ὑπηρέτην τοῦ ναοῦ. Ἐκεῖ ἔμενεν ὁ ξένος ὑπηρετῶν μετὰ ζήλου, καὶ ἦτο μακάριος καθ᾿ ὅλα, μόνον ἓν πρᾶγμα δὲν ἠδύνατο νὰ ἐννοήσῃ· βλέπων τὸν Χριστὸν ἐσταυρωμένον ὑψηλὰ εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ εἰκονοστασίου ἐλυπεῖτο, κ᾿ ἔλεγε· «Τί κακὸ ἔκαμε καὶ τὸν ἐκρέμασαν ἐκεῖ!» Μιᾷ τῶν ἡμερῶν, ἐνῷ ἐσκούπιζε τὸ ἔδαφος τοῦ ναοῦ, τρώγων ἅμα τεμάχιον ἄρτου, λείψανον προσφορᾶς ἢ ἀρτοκλασίας, ἀνατείνας τὴν χεῖρα πρὸς τὸν Ἐσταυρωμένον ἐπάνω, ἔκραξε· «Κατέβα καὶ σὺ καημένε, νὰ σοῦ δώσω ἕνα κομμάτι ψωμὶ νὰ φᾷς· σὲ λυποῦμαι νὰ σ᾿ ἔχουν νηστικὸν τόσον καιρὸν ἐκεῖ κρεμασμένον!» Ὁ ἄνθρωπος ἦτο ἀμαθὴς καὶ ἁπλοϊκὸς εἰς ἄκρον, καὶ δὲν ὑπώπτευεν ὅτι ἐβλασφήμει τοιαῦτα λέγων· ὡμοίαζε μὲ τὸν ἄλλον ἐκεῖνον ὅστις εἶχε συνηθίσει νὰ λέγῃ προσευχόμενος «Κύριε, μὴ μὲ ἐλεῇς!» καλῇ τῇ πίστει, νομίζων ὅτι ἡ φράσις αὕτη ἐσήμαινε «Κύριε, ἐλέησόν με». Ἐντούτοις ὁ Δεσπότης Χριστός, προσθέτει ἡ παράδοσις, συγκατέβη πρὸς τὴν ἁπλότητα τοῦ ἀνθρώπου ἐκείνου, καὶ κατῆλθε, φρικτὸν εἰπεῖν, ὁλόσωμος ἀπὸ τοῦ Σταυροῦ, κ᾿ ἐδέχθη τεμάχιον ἄρτου ἀπὸ τῶν ἀθῴων χειρῶν τοῦ πλάσματός του, καθὼς ἄλλοτε εἶχε συνδειπνήσει μὲ τοὺς μαθητάς, μετὰ τὴν Ἀνάστασιν, παρὰ τὴν ὄχθην τῆς Τιβεριάδος!

Ὁμοίως καὶ ὁ Ἅγιος Γεώργιος συγκατέβη πρὸς τὴν ἁπλοϊκὴν ἐπίκλησιν τοῦ παιδός, τοῦ δισκοβολοῦντος μὲ ἄλλους ὁμήλικας οὐ μακρὰν τοῦ ναοῦ του, ἔν τινι παραλίῳ πόλει τῆς Ἀνατολῆς. Ὁ παῖς εἶχεν ἀνακράξει: «Ἅι μου Γιώργη, βοήθα με νὰ νικήσω, κ᾿ ἐγὼ νὰ σοῦ φέρω ἕνα καλὸ σφουγγᾶτο». Καὶ ἅμα τῇ εὐχῇ ἤρχισε νὰ κερδίζῃ συνεχῶς, ἑωσοῦ κατεθριάμβευσε τῶν ἀντιπαιζόντων. Τότε τρέξας εἰς τὴν οἰκίαν, ἐφρόντισε νὰ παρασκευασθῇ παχὺ σφουγγᾶτον μὲ πολλὰ αὐγά, ὅπερ ἐπὶ πινακίου κομίσας εἰς τὸν ναὸν ἀπέθηκεν ἀχνίζον πρὸ τῆς εἰκόνος τοῦ Ἁγίου. Μόλις ἐξῆλθεν ὁ παῖς, εἷς ναύτης εἰσελθὼν νὰ κολλήσῃ κηρίον καὶ ν᾿ ἀσπασθῇ τὴν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου, εἶδε τὸ σφουγγᾶτον ἀχνιστόν, καὶ εἶπε πρὸς ἑαυτόν: «Ὁ Ἅγιος Γεώργιος δὲν τρώγει σφουγγᾶτον, πλὴν ἂς τὸ φάγω ἐγώ, καὶ εἰς ἀποζημίωσιν φέρω μεγάλην λαμπάδα». Καὶ τοῦτο εἰπών, κατεβρόχθισε ζεστὸν - καυτὸν τὸ σφουγγᾶτον. Ἀλλ᾿ ὅταν ἐστράφη νὰ ἐξέλθῃ, οἱ πόδες του ἐκόλλησαν δὶς καὶ τρὶς εἰς τὰς πλάκας τοῦ ἐδάφους τοῦ ναοῦ, ἑωσοῦ ἐννοήσας τὸ θαῦμα, ἠναγκάσθη ὅπως ἀπαλλαγῇ, νὰ τάξῃ μέγα τάξιμον εἰς τὸ Ἅγιον. Καὶ ἀπερχόμενος δὲν ἠδυνήθη νὰ μὴ ἀναφωνήσῃ: «Ἅγιε Γεώργιε, ἀκριβὰ πωλεῖς τὰ σφουγγᾶτά σου!»

Κ᾿ ἐμένα, Ἅι μου Γιώργη, νὰ μοῦ συγχωρήσῃς τὸ εὐτελὲς καὶ σχεδὸν παιγνιῶδες τοῦτο ἀρθρίδιον, συγκαταβαίνων εἰς τὴν ἀδυναμίαν μου, καθὼς συγκατέβης εἰς τὴν ἁπλοϊκότητα τοῦ παιδίου τοῦ παίζοντος τὶς ἀμάδες. Θεώρησόν με ὡς παιδίον τὰς φρένας, καίτοι ἄνδρα τὴν ἡλικίαν.

Κ᾿ ἐγώ, ὅταν ἤμην παιδίον, ἔπαιζα ἐγγὺς τοῦ πενιχροῦ ἀλλ᾿ εὐώδους ναΐσκου σου παρὰ τὴν θῖνα τῆς θαλάσσης, ὅπου οὐδὲν πλοῖον δύναται νὰ καθελκυσθῇ ἐκ τοῦ ναυπηγείου ἢ νὰ ἐκπλεύσῃ ἐκ τοῦ λιμένος, χωρὶς νὰ κλίνῃ τὴν πρῷραν πρὸς τὸν ναΐσκον σου νὰ προσκυνήσῃ, ὅπου οἱ στάχυες ριπιζόμενοι ὑπὸ βορεινῆς ριπῆς κλίνουσιν ὅλοι τὰς κορυφὰς περιβάλλοντες ὁλόγυρα τὸν ἱερὸν ναόν σου, ὡς ἱκέται ἐπαιτοῦντες τὰς εὐλογίας σου, καὶ ὅπου πελωρία γηραιὰ ἐλαία νεύει τοὺς κλῶνας πρὸς τὴν γῆν, μὴ τολμῶσα ν᾿ ἀνατείνῃ πρὸς τὴν ἱερὰν στέγην ὅπου ἐπισκιάζει ἡ χάρις σου. Κ᾿ ἐμένα, Ἅι μ᾿ Γιώργη μ᾿ (ἐπίτρεψόν μοι νὰ σ᾿ ἐπικαλεσθῶ μὲ πλεονασμοὺς καὶ μὲ ἀποκοπὰς ὡς νησιώτης ἐκ τῆς βορειανατολικῆς Ἑλλάδος), νὰ μοῦ συγχωρήσῃς τὴν ἀνάμειξιν ταύτην τοῦ ἱεροῦ καὶ τοῦ βεβήλου, τὴν συνθηκολογίαν ταύτην, τὸν νεωτερισμὸν τοῦτον, ἀφοῦ οἱ σημερινοὶ Ἕλληνές σου, οἱ ἀπόγονοι ἐκείνων οὓς τοσάκις εὐηργέτησας, ἂν τολμήσω νὰ μεταγράψω ἐνταῦθα ἐκ τῶν αὐθεντικῶν βιβλίων τοὺς ὑπερανθρώπους ἀγῶνας, τὰ μακρὰ βασανιστήρια ὅσα ὑπέστης, σταγόνα πρὸς σταγόνα σπείσας εἰς τὸν Σωτῆρα Χριστὸν τὸ πολύτιμον αἷμά σου, εἶναι ἱκανοὶ νὰ κατακραυγάσωσι λέγοντες: «Τί παραμύθια μᾶς διηγεῖται αὐτός!» Καὶ οἱ σοφοὶ ἐξ αὐτῶν δὲν τὸ ἔχουν διὰ τίποτε νὰ εἴπουν ὅτι εἶσαι ὁ Περσεὺς ἢ ὁ Ἡρακλῆς μετημφιεσμένος! Καὶ οἱ ἐκλεκτοὶ ἐν αὐτοῖς μόνον διὰ χερονομίας ἢ διὰ νεύματος θὰ συγκαταβῶσι νὰ διαμαρτυρηθῶσι κατὰ τῶν «ἀναχρονισμῶν» τούτων. Καὶ οἱ ὅσιοι... ἄ! οἱ πλεῖστοι τῶν σημερινῶν ὁσίων, τῶν ἐπισήμων καὶ μακροχειρίδων ὁσίων τῆς Ἑλλάδος μας, ἂν ἐρωτηθῶσι νὰ εἴπωσι, πρὸς φωτισμὸν τοῦ ποιμνίου, πότε ἤκμασες, θὰ δυσκολευθῶσι ν᾿ ἀπαντήσωσιν ἂν ἐμαρτύρησες ἐπὶ Διοκλητιανοῦ ἢ ἐπὶ Δεκίου, ἂν ὑπῆρξες πρὸ Χριστοῦ ἢ μετὰ Χριστόν! Ἀφοῦ τὸ ἔχουν ὡς ἐντροπήν των τὸ ν᾿ ἀναγινώσκωσι κάποτε ἐπ᾿ ἐκκλησίας τοὺς βίους καὶ τὰ μαρτύρια τῶν ἁγίων! Τί χρειάζονται αὐτά; Δὲν εἶναι προτιμότερον ν᾿ ἀναγινώσκωνται, ἐν τῇ ὥρᾳ τοῦ Κοινωνικοῦ, αἱ διακηρύξεις τῶν δημάρχων, τῶν ἐφόρων καὶ τῶν ἐπάρχων, περὶ φόρου οἰκοδομῶν, περὶ δηλώσεως τῶν σικυώνων καὶ περὶ... ἐκλογῶν;

Ἄ! αἱ ἐκλογαί, αὐτὴ εἶναι ἡ μόνη ἐπὶ ἑβδομήκοντα ἔτη ἀσχολία μας, ἀφότου ἠλευθερώθημεν, ἀφ᾿ ὅτου δηλαδὴ μετηλλάξαμεν τυράννους, τοὺς ὁποίους διὰ τῶν ἐκλογῶν φανταζόμεθα ὅτι ἀντικαθιστῶμεν τάχα συχνότερον, ὅπως μὴ ἀποδειχθῇ ψευδὲς τὸ δημῶδες λόγιον: «Ἄλλαξε ὁ Μανωλιὸς κ᾿ ἔβαλε τὰ ροῦχ᾿ ἀλλοιῶς». Ὡς νὰ ἐχρειάζετο τίποτε ἄλλο εἰμὴ εἷς εὐσεβὴς βασιλεύς, χριστὸς Κυρίου, ὁ μόνος ἁρμόδιος νὰ ἐκλέγῃ τοὺς συμβούλους καὶ τοὺς στρατηγούς του, καὶ ἐν μόνῳ τῷ Ἐν τούτῳ Νίκᾳ ἰσχυρὸς καὶ ἀήττητος.

Ἀλλ᾿ εἴθε ν᾿ ἀνατείλῃ ταχύτερον, Ἅι μου Γιώργη, ἡ εὐλογητὴ ἐκείνη ἡμέρα τῆς ἀναστάσεως τοῦ Γένους, καὶ ἔθνος τοσοῦτον ἔχον περικείμενον νέφος μαρτύρων, τοσούτους μετὰ σοῦ πρέσβεις πρὸς Θεόν, ἐκ τοῦ αἵματός του καὶ ἐκ τῶν σπλάγχνων του, δὲν μέλλει ποτὲ νὰ ἐγκαταλειφθῇ ὑπὸ τοῦ Θεοῦ τῶν πατέρων του. Εἴθε ν᾿ ἀνατείλῃ ἡ ἡμέρα ἐκείνη ὡς τάχιστα, λεβέντη μου ἀστραπόμορφε καὶ πρῶτε καβαλάρη, Ἅι μου Γιώργη, εἴθε!

(1892)

ΙΕΡΕΙΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ
ΙΕΡΕΙΣ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ

Καὶ τίς ὁ τρόπος τῆς διακρίσεως; Ποῖον τὸ ὅριον τὸ χωρίζον τοὺς πρώτους ἀπὸ τῶν δευτέρων;

Μήπως εἶναι τὰ φαρδομάνικα; - Ἀλλὰ τὰ φαρδομάνικα εἶναι κακόζηλα, καὶ δὲν ἁρμόζουν περισσότερον εἰς τοὺς ἱερεῖς τῶν πόλεων ἢ ὅσον εἰς τοὺς ἱερεῖς τῶν χωρίων.

Μήπως εἶναι τὰ πράσινα ἢ κόκκινα ζωστικά; - Ἀλλὰ τὰ πράσινα ἢ κόκκινα ζωστικὰ εἶναι ἀνοίκεια, καὶ πρέπει, οἱ ἀρχιερεῖς πρῶτοι, εἶτα οἱ ἱερεῖς, νὰ τὰ καταργήσωσι.

Μήπως εἶναι τὸ ἔγγαμον ἢ ἡ ἀγαμία τῶν κληρικῶν; Διότι εἰς τὰς Ἀθήνας, τὴν μεγίστην πόλιν τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος, βλέπω πλείστους ἱερομονάχους ἐφημερεύοντας, θὰ ὑπάρχωσι δὲ τοὐλάχιστον δωδεκὰς τούτων φέροντες τὸ ὀφφίκιον «ἀρχιμανδρῖται». - Ἀλλ᾿ ἱερομόναχοι ἢ ἀρχιμανδρῖται ὀφείλουσι ν᾿ ἀπέλθωσιν εἰς τὰς Μονάς των, καὶ ν᾿ ἀφήσωσι τὰς κατὰ πόλεις ἐφημερίας εἰς τοὺς ἐγγάμους κληρικούς, εἰς οὓς καὶ μόνους ἀνήκουσιν αὗται. Ἂν ἄλλως εἶχε, δὲν θὰ ἐπετρέπετο ποτὲ ὁ γάμος εἰς τὸν Κλῆρον.

Μανθάνω περί τινος νομοσχεδίου, ὁρίζοντος περὶ μισθοδοσίας τῶν ἐφημερίων, καὶ τὸ ὁποῖον διαιρεῖ τοὺς ἱερεῖς εἰς τρεῖς τάξεις, α´, β´ καὶ γ´, ἀπαράλλακτα ὅπως τοὺς γραμματοκομιστὰς ἢ τοὺς κλητῆρας. Τὸ πρᾶγμα μοῦ φαίνεται ἀνάρμοστον, καὶ μάλιστα κακόδοξον. Πῶς νὰ διαιρεθῶσιν οἱ ἱερεῖς εἰς τάξεις; Ἐκτὸς ἂν ἡ διάκρισις γίνῃ κατὰ τὸ μῆκος τῶν περιχειρίδων, ὡς εἶπα ἐν ἀρχῇ, ἢ κατὰ τὸ χρῶμα τῶν ἐνδυμάτων.

Φρονῶ ὅτι δὲν ἔχει καμμίαν ὑποχρέωσιν ἡ Πολιτεία νὰ δίδῃ μισθὸν εἰς τοὺς ἱερεῖς. Ἔχει ὅμως τὴν ὑποχρέωσιν ν᾿ ἀποδώσῃ ὅσα κατὰ καιροὺς αὐθαιρέτως ἐδήμευσεν ἢ ἐσφετερίσθη ἐκ τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας, διὰ νὰ ἱδρυθῇ ἐκκλησιαστικὸν ταμεῖον. Καὶ ἐκ τοῦ ταμείου τούτου, πλουτιζομένου καὶ δι᾿ ἄλλων πόρων, νὰ δίδωνται συντάξεις καὶ βοηθήματα εἰς γέροντας, ἀσθενεῖς ἢ ἀνικάνους ἱερεῖς, εἰς χήρας καὶ ὀρφανὰ ἱερέων.

Ὅσον ἀφορᾷ τοὺς νέους καὶ ἱκανοὺς νὰ ἐκτελῶσι τὰ χρέη των ἱερεῖς, δὲν εἶναι καμμία ἀνάγκη νὰ δοθῇ μισθὸς εἰς αὐτούς. Ἀρκετὰ τοὺς ἔχουν ἐξευτελίσει ἤδη. Μὴ ζητοῦν νὰ τοὺς ὑποδουλώσουν καὶ ὅλως διόλου εἰς τὴν πολιτικήν.

Ἂς μὴ προσποιοῦνται ὅτι κήδονται τῆς τύχης τοῦ Κλήρου, καὶ ὅτι θέλουν τὸ καλὸν τῆς Ἐκκλησίας. Ἂν ἐκήδοντο τοῦ Κλήρου καὶ τῆς Ἐκκλησίας, οἱ πολιτευταὶ δὲν θὰ ὑπέσχοντο καὶ τὴν ἱερωσύνην ὡς ρουσφέτι εἰς τὰς ἐκλογάς, καὶ δὲν θὰ ἐπίεζον τοὺς ἐπισκόπους νὰ χειροτονῶσι φαύλους καὶ ἀγραμμάτους.

Καὶ οἱ σεβασμιώτατοι ἐπίσκοποι, ἂν περισσότερον ἐπόνουν καὶ οὗτοι, δὲν θὰ προέβαινον ποτὲ εἰς χειροτονίαν ἀναξίων, εἴτε ἀφ᾿ ἑαυτῶν, εἴτε ὑπείκοντες εἰς πιέσεις. Τοῦτο καὶ μόνον ὀφείλουν νὰ πράξωσι. Νὰ μὴ χειροτονῶσιν ὑπεραρίθμους, παρ᾿ ἐνορίαν καὶ ὑπὲρ ἐνορίαν. Ὁ ἀριθμὸς τῶν οἰκογενειῶν, τῶν ἀποτελουσῶν ἐνορίαν, ὁ ἀριθμὸς τῶν ἱερέων, δύο ἢ τριῶν τὸ πολύ, δι᾿ ἕκαστον ἐνοριακὸν ναόν, νὰ εἶναι ὡρισμένος, ἀλλὰ νὰ μὴ ὑπερπηδᾶται ποτέ. Καὶ ὅταν αἱ ἐνορίαι εἶναι κανονισμέναι, καὶ αἱ θέσεις τῶν ἱερέων μόνιμοι, τότε οἱ χριστιανοί, οἱ μὲν ἐκ τοῦ περισσεύματος, οἱ δὲ ἐκ τοῦ ὑστερήματος, θὰ δίδωσιν εἰς τοὺς ἱερεῖς των ὅσα ἀρκοῦσιν, ἄνευ ἀπρεποῦς πολυτελείας, διὰ νὰ ζήσωσιν αὐτοὶ καὶ τὰ τέκνα των.

Ἀλλ᾿ ὁμιλοῦσι περὶ μορφώσεως τοῦ Κλήρου. Τί ἐννοοῦσι μόρφωσιν λέγοντες; Μὴ ἐννοοῦσι τὰ πολλὰ γράμματα;

Οἱ πρὸ τῆς παρούσης γενεᾶς ἱερεῖς ἤξευραν ὀλίγα κολλυβογράμματα. Δὲν ἦσαν εὐπαίδευτοι, ἀλλ᾿ ἦσαν μορφωμένοι. Μορφωμένοι διὰ τὸ ἔργον των. Ἦσαν σεβάσμιοι καὶ ἐνάρετοι.

Ἀλλὰ δὲν ἠμποροῦσαν νὰ ἐκφωνοῦν λόγους; Τόσον τὸ καλύτερον δι᾿ αὐτοὺς καὶ διὰ τοὺς πιστούς. Ἐδίδασκον διὰ τοῦ παραδείγματος.

Ἔφευγον τὰς μωρὰς ζητήσεις καὶ τὰς ἐπιδείξεις, τὰς ἀπηγορευμένας ὑπὸ τῆς ἱερᾶς Γραφῆς. Ἐάν τινες ἐξ αὐτῶν ἤξευραν ὀλίγα ἑλληνικὰ γράμματα, ὡμίλουν διὰ βραχέων, ἔλεγον ὀλίγα, ἀλλ᾿ ἐνεποίουν βαθεῖαν ἐντύπωσιν.

Ἀλλὰ χρειάζονται, λέγει, ἱερατικαὶ σχολαὶ διὰ νὰ μορφωθῇ ὁ Κλῆρος.

Ὑπῆρχον τρεῖς ἢ τέσσαρες ἱερατικαὶ σχολαί, ὑπῆρχε, καὶ ὑπάρχει ἀκόμη ἡ Ριζάρειος. Ἀπὸ τὰς ἱερατικὰς σχολὰς ἐβγῆκε σμῆνος δικολάβων, δημοδιδασκάλων, δικαστικῶν κλητήρων καὶ δημοσίων ὑπαλλήλων. Ἀπὸ τὴν Ριζάρειον ἐβγῆκεν ὁλόκληρος σφηκιὰ δικηγόρων, ἀγέλη καθηγητῶν, ἰατρῶν, χρηματιστῶν καὶ πολιτευομένων.

Ποῦ ἠκούσθη αὐτό, μοναστήρια νὰ ἔχωσιν ὑποτρόφους εἰς τὴν Εὐρώπην δικηγόρους, καὶ μάλιστα ἰατρούς, διὰ νὰ διδάσκωνται ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐβγῆκεν ἀπὸ τὸν πίθηκον, κατερχόμενοι δὲ νὰ διδάσκωσι καὶ εἰς ἄλλους τὰ σοφὰ ταῦτα; Μόνον εἰς τὴν Ἑλλάδα γίνονται αὐτά. Ἀλλὰ καὶ τί δὲν γίνεται εἰς τὴν Ἑλλάδα;

Ἀπὸ τὰς ἱερατικὰς σχολάς, καὶ ἀπὸ τὴν Ριζάρειον, ἐβγῆκαν ὀλίγιστοι καλοὶ ἱερεῖς, περισσότεροι ἴσως ὄχι πολὺ καθὼς πρέπει.

Μὴ πλανᾶσθε. Τὸ ράσον δὲν κάμνει τὸν μοναχὸν καὶ τὸ ἱεροδιδασκαλεῖον δὲν κάμνει τὸν ἱερέα. Πρέπει ὁ ἱερεὺς νὰ ἔχῃ κλίσιν μὲ ἰῶτα καὶ πρὸ πάντων κλῆσιν μὲ ἦτα... Πρέπει νὰ ἔχῃ πῦρ μέσα του.

Τίς θὰ κλέψῃ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ αὐτὸ τὸ πῦρ; Τίς θὰ ἐμφυσήσῃ τὴν πίστιν, τὴν πνοήν, τὴν ζωήν; Τίς θὰ θερμάνῃ τὴν τέφραν;

Διὰ τοῦ μισθαρίου θὰ μορφωθῇ ὁ Κλῆρος; Διὰ μισθαρίου καὶ δοξαρίου διεφθάρησαν ἤδη τὰ πολλά.

Νὰ τοὺς φωτίσῃ ὁ Θεός, ν᾿ ἀφήσουν τὰ πράγματα ὅπως εἶναι μὴν τὰ κάμουν χειρότερα. Μὴ κίνει κακὸν εὖ κείμενον.

Μεταξὺ τῶν ὑπαρχόντων ἱερέων ὑπάρχουσιν ἀκόμη πολλοὶ ἐνάρετοι καὶ ἀγαθοί, εἰς τὰς πόλεις καὶ εἰς τὰ χωρία. Εἶναι τύποι λαϊκοί, ὠφέλιμοι, σεβάσμιοι. Ἂς μὴν ἐκφωνῶσι λόγους. Ἠξεύρουσιν αὐτοὶ ἄλλον τρόπον πῶς νὰ διδάσκωσι τὸ ποίμνιον.

Γνωρίζω ἕνα ἱερέα εἰς τὰς Ἀθήνας. Εἶναι ὁ ταπεινότερος τῶν ἱερέων καὶ ὁ ἁπλοϊκώτερος τῶν ἀνθρώπων. Διὰ πᾶσαν ἱεροπραξίαν ἂν τοῦ δώσῃς μίαν δραχμὴν ἢ πενῆντα λεπτὰ ἢ μίαν δεκάραν, τὰ παίρνει. Ἂν δὲν τοῦ δώσῃς τίποτε, δὲν ζητεῖ. Διὰ τρεῖς δραχμὰς ἐκτελεῖ ὁλόκληρον παννύχιον ἀκολουθίαν. Ἀπόδειπνον, Ἑσπερινόν, Ὄρθρον, Ὥρας, Λειτουργίαν. Τὸ ὅλον διαρκεῖ ἐννέα ὥρας. Ἂν τοῦ δώσῃς μόνον δύο δραχμάς, δὲν παραπονεῖται.

Κάθε ψυχοχάρτι, φέρον τὰ μνημονευτέα ὀνόματα τῶν τεθνεώτων, ἀφοῦ ἅπαξ τοῦ τὸ δώσῃς, τὸ κρατεῖ διὰ πάντοτε. Ἐπὶ δύο, τρία, τέσσαρα, πέντε ἔτη ἐξακολουθεῖ νὰ μνημονεύῃ τὰ ὀνόματα, δι᾿ εἴκοσι λεπτὰ τὰ ὁποῖα τοῦ ἔδωκες εἰσάπαξ. Εἰς κάθε προσκομιδὴν μνημονεύει δύο ἢ τρεῖς χιλιάδας ὀνόματα. Δὲν βαρύνεται ποτέ. Ἡ προσκομιδὴ παρ᾿ αὐτῷ διαρκεῖ δύο ὥρας. Ἡ Λειτουργία ἄλλας δύο. Εἰς τὴν ἀπόλυσιν τῆς Λειτουργίας, ὅσα κομμάτια ἔχει ἐντὸς τοῦ ἱεροῦ, ἀπὸ πρόσφορα ἢ ἀρτοκλασίαν, τὰ μοιράζει ὅλα εἰς ὅσους τύχουν. Δὲν κρατεῖ σχεδὸν τίποτε.

Μίαν φορὰν ἔτυχε νὰ χρεωστῇ μικρὸν χρηματικὸν ποσόν, καὶ ἤθελε νὰ τὸ πληρώσῃ, εἶχε δέκα ἢ δεκαπέντε δραχμάς, ὅλα εἰς χαλκόν, ἐπὶ δύο ὥρας ἐμετροῦσεν, ἐμετροῦσε καὶ δὲν ἠμποροῦσε νὰ τὰ εὕρῃ πόσα ἦσαν. Τέλος εἷς ἄλλος χριστιανὸς ἔλαβε τὸν κόπον καὶ τοῦ τὰ ἐμέτρησεν.

Εἶναι ὀλίγον τι βραδύγλωσσος, καὶ περισσότερον ἀγράμματος. Εἰς τὰς εὐχάς, τὰς περισσοτέρας λέξεις τὰς λέγει ὀρθάς, εἰς τὸ Εὐαγγέλιον τὰς περισσοτέρας ἐσφαλμένας. Θὰ εἰπῆτε, διατί ἡ ἀντίθεσις αὕτη; Ἀλλὰ τὰς εὐχὰς τὰς ἰδίας ἀπαγγέλλει καθ᾿ ἑκάστην, ἐνῷ τὴν δεῖνα περικοπὴν τοῦ Εὐαγγελίου θὰ τὴν ἀναγνώσῃ ἅπαξ ἢ δὶς ἤ, τὸ πολύ, τρὶς τοῦ ἔτους, ἐξαιρέσει ὡρισμένων περικοπῶν συχνὰ ἀλλ᾿ ἀτάκτως ἐπανερχομένων, ὡς εἰς τοὺς Ἁγιασμοὺς καὶ τὰς Παρακλήσεις.

Τὰ λάθη, ὅσα κάμνει εἰς τὴν ἀνάγνωσιν, εἶναι πολλάκις κωμικά. Καὶ ὅμως ἐξ ὅλων τῶν ἀκροατῶν του, ἐξ ὅλου τοῦ ἐκκλησιάσματος, κανείς μας δὲν γελᾷ. Διατί; Τὸν ἐσυνηθίσαμεν, καὶ μᾶς ἀρέσει. Εἶναι ἀξιαγάπητος. Εἶναι ἁπλοϊκὸς καὶ ἐνάρετος. Εἶναι ἄξιος τοῦ πρώτου τῶν Μακαρισμῶν τοῦ Σωτῆρος.

Τώρα, ὑποθέσατε δύο ὑποθέσεις, μίαν ἀδύνατον, καὶ μίαν δυνατήν, ὑποθέσατε ὅτι αὐτὸς ὁ ἴδιος ἱερεὺς εἶχεν ἐξέλθει ἀπὸ ἱεροδιδασκαλεῖον, παλαιὸν ἢ νέον· θὰ εἶχε διαφορὰν ἐπὶ τὸ βέλτιον;

Θὰ ἦτο πασσαλειμμένος μὲ ὀλίγα ἀτελῆ, κακοχώνευτα καὶ συγκεχυμένα γράμματα, μὲ περισσοτέραν οἴησιν καὶ ἀξιώσεις. Θὰ ἦτο διὰ τοῦτο καλύτερος;

Θὰ ἐξεφώνει λόγους ἐπ᾿ ἐκκλησίας; - Ἐὰν οἱ λόγοι ὡμοίαζον μὲ ὅσους ἔχω ἀκούσει κατὰ καιροὺς ἀπὸ πολλοὺς ἱερωμένους μὲ ἀξιώσεις, μὲ διπλώματα, μὲ πράσινα καὶ μὲ γαλάζια ζωστικά, ὑποψηφίους ἀρχιερεῖς, καὶ τὰ λοιπά, καλύτερον ὁποὺ λείπουν.

Πρέπει νὰ τηρηθῇ κατὰ γράμμα ὁ ἱερὸς κανών. Ἐὰν ὑπάρχῃ κάπου ἱερεύς τις μὲ ἀληθῆ παιδείαν καὶ μὲ ἀληθῆ ἀρετήν, ἂς ὁμιλῇ. Ἄλλως ἂς ἀναγινώσκωνται ἐπ᾿ ἐκκλησίας αἱ ὁμιλίαι τῶν Χρυσοστόμων καὶ Βασιλείων μεταφρασμέναι εἰς τὸ ἁπλοῦν, τὰ Κυριακοδρόμια τοῦ Θεοτόκη, κτλ. Αὐτὸ εἶναι τὸ καλύτερον, τὸ προχειρότερον καὶ τὸ ἀσφαλέστερον.

Τώρα, ὑποθέσατε, σχετικῶς μὲ τὸν ἱερέα περὶ οὗ ἀνωτέρω ὁ λόγος, καὶ μίαν ὑπόθεσιν δυνατήν. Ὑποθέσατε ὅτι μισθοδοτοῦνται πράγματι οἱ ἱερεῖς ἐκ τοῦ δημοσίου ταμείου, ὑποθέσατε ὅτι ὁ ἱερεὺς οὗτος λαμβάνει τὸν μισθόν του, εἰς χαρτίον ἢ εἰς χαλκόν. Δὲν θὰ εἶναι ἱκανὸς νὰ τὰ μετρήσῃ, καὶ γινόμενος εὐπορώτερος, δὲν θὰ γίνῃ καλύτερος.

Τὸ χειρότερον εἶναι ὅτι θὰ πλάσῃ διακρίσεις μεταξὺ ἱερέων καὶ ἱερέων τὸ μωρὸν αὐτὸ σχέδιον τῆς διαιρέσεως τῶν ἐφημερίων εἰς τάξεις, θὰ ὑποθάλψῃ ἀντιζηλίας, παραλόγους ἀξιώσεις καὶ ὑπεροψίαν.

Ἐλπίζομεν ὅτι, καὶ ἂν ψηφισθῇ, ὅπερ πιθανὸν -διότι τόσα καὶ τόσα τερατώδη ψηφίζονται-, ὅμως δὲν θὰ ἐφαρμοσθῇ.

Τώρα, ἴσως εἴπῃ τις: - Ὅλα αὐτὰ δυνατὸν νὰ εἶναι καλά, ἀλλὰ τὸ ἄρθρον σου εἶναι ἀρνητικὸν καὶ ὄχι θετικόν. Οἱ παλαιοὶ ἱερεῖς ἦσαν ἀγράμματοι, ἀλλ᾿ ἦσαν ἁπλοϊκοὶ καὶ ἐνάρετοι. Σήμερον ἡ ἁπλότης καὶ ἡ ἀρετὴ ἐξέλιπε, μόνον δὲ ἡ ἀγραμματωσύνη πλεονάζει. Ἐπὶ τίνος βάσεως στηρίζεις τὴν βελτίωσιν τοῦ Κλήρου; Μήπως ἐπὶ μόνης τῆς ἀγραμματωσύνης;

Μὴ γένοιτο. Δὲν εἶπα ὅτι ἀποκρούω καθόλου πᾶσαν ἐξ ἀγαθῆς προαιρέσεως γινομένην ἀπόπειραν. Καλὰ εἶναι καὶ τὰ ἱεροδιδασκαλεῖα, καλὸν καὶ τὸ ἐκκλησιαστικὸν ταμεῖον πρὸς χορηγίαν βοηθημάτων εἰς τοὺς ἀνικάνους καὶ εἰς τὰς χήρας καὶ τὰ ὀρφανὰ τοῦ Κλήρου.

Πλὴν ὅλα ταῦτα μόνον σχετικὴν ἀξίαν ἔχουσι. Πολὺ οὐσιωδέστερα καὶ λυσιτελέστερα εἶναι ἄλλα, τὰ ὁποῖα δὲν ἀνάγονται εἰς τὴν σφαῖραν τῆς νομοθετικῆς προνοίας, ἀλλ᾿ εἶναι ὅλως ἠθικὰ καὶ διὰ τοῦτο δὲν ἐπιβάλλονται.

Νὰ παύσῃ π.χ. ἡ συστηματικὴ περιφρόνησις τῆς θρησκείας ἐκ μέρους πολιτικῶν ἀνδρῶν, ἐπιστημόνων, λογίων, δημοσιογράφων καὶ ἄλλων. Ἡ λεγομένη ἀνωτέρα τάξις νὰ συμμορφωθῇ μὲ τὰ ἔθιμα τῆς χώρας, ἂν θέλῃ νὰ ἐγκλιματισθῇ ἐδῶ. Νὰ γίνῃ προστάτις τῶν πατρίων, καὶ ὄχι διώκτρια. Νὰ ἀσπασθῇ καὶ νὰ ἐγκολπωθῇ τὰς ἐθνικὰς παραδόσεις.

Νὰ μὴ περιφρονῇ ἀναφανδὸν ὅ,τι παλαιόν, ὅ,τι ἐγχώριον, ὅ,τι ἑλληνικόν. Νὰ καταπολεμηθῇ ὁ ξενισμός, ὁ πιθηκισμός, ὁ φραγκισμός. Νὰ μὴ νοθεύωνται τὰ θρησκευτικὰ καὶ τὰ οἰκογενειακὰ ἔθιμα. Νὰ καλλιεργηθῇ ἡ σεμνοπρεπὴς βυζαντινὴ παράδοσις εἰς τὴν λατρείαν, εἰς τὴν διακόσμησιν τῶν ναῶν, τὴν μουσικὴν καὶ τὴν ζωγραφικήν.

Νὰ μὴ μιμώμεθα πότε τοὺς Παπιστὰς καὶ πότε τοὺς Προτεστάντας. Νὰ μὴ χάσκωμεν πρὸς τὰ ξένα. Νὰ στέργωμεν καὶ νὰ τιμῶμεν τὰ πάτρια.

Εἶναι τῆς ἐσχάτης ἐθνικῆς ἀφιλοτιμίας νὰ ἔχωμεν κειμήλια, καὶ νὰ μὴ φροντίζωμεν νὰ τὰ διατηρήσωμεν. Ἂς σταθμήσωσι καλῶς τὴν εὐθύνην των οἱ ἔχοντες τὴν μεγίστην εὐθύνην.

Ἡμεῖς οἱ ἄλλοι, ἂς εὐχηθῶμεν μόνον οἱ ἱερεῖς τῆς Ἐκκλησίας μας νὰ εἶναι ἄξιοι τοῦ εὐκλεοῦς παρελθόντος, καὶ διὰ τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς ἐν Χριστῷ παιδείας ν᾿ ἀναδειχθῶσιν ἱκανοὶ ὅπως διδάσκωσι τὸν χριστώνυμον λαόν, καὶ διὰ τοῦ λόγου, ἀλλὰ πρὸ πάντων διὰ τοῦ παραδείγματος, τὰς ὁδοὺς τοῦ Κυρίου.

(1896)

[ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΑΡΙΟΝ ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΟΥΝΙΣΤΡΙΑ...]

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΣ

Τὸ παρὸν βιβλιάριον ἐγράφη πρὸ ἑνὸς περίπου αἰῶνος ἀπὸ τὸν τότε ζῶντα συμπατριώτην μας Ἐπιφάνιον Δημητριάδην, τὸν καλούμενον κοινῶς ἐν Σκιάθῳ Λογιώτατον. Τὰ ὑπάρχοντα ἀντίγραφα τοῦ τετραδίου εἶχον χαθῆ ἐπὶ πολλὰ ἔτη, τέλος περὶ τὸ 1873 εὑρέθη εἰς Ἅγιον Ὄρος ἓν ἀντίγραφον, τὸ ὁποῖον εἶχε κάμει ἰδίᾳ χειρὶ ὁ Προηγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Δοχειαρίου, μακαρίτης παπα - Εὐλόγιος Ἰω. Μυρώδης ἐκ Σκιάθου καταγόμενος καὶ οὗτος. Ἐκ τοῦ ἀντιγράφου ἐκείνου δεύτερον ἀντίγραφον εἶχε κάμει ὁ νῦν Ἀρχιμανδρίτης, καὶ Ἐφημέριος τοῦ ἐν Σκιάθῳ Ἱεροῦ Ναοῦ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, Ἀνδρέας Μπούρας, νέος τότε καὶ λαϊκὸς ἀκόμη. Καὶ τοῦτο πάλιν τὸ δεύτερον ἀντίγραφον παραδόξως εἶχε χαθῆ ἐπὶ πολλοὺς χρόνους, πλὴν τελευταῖον θαυμασίως ἀνευρέθη, κατὰ τὴν ἄνοιξιν τοῦ φθίνοντος ἔτους.

Ὁ φιλότιμος συμπολίτης μας, Γεώργιος Εὐθυμιάδης ἢ Λαμιαῖος, ἔβαλε καλὴν βουλὴν νὰ τὸ ἐκδώσῃ διὰ τοῦ τύπου, ἀνέθηκε δὲ εἰς ἐμὲ νὰ ἐπιμεληθῶ τὸ ἔργον, καὶ προσθέσω ὀλίγας σημειώσεις πρὸς μείζονα διασάφησιν καὶ ὑπομνηματισμὸν τοῦ κειμένου.

Τὸ μικρὸν τοῦτο τεῦχος διανέμεται εἰς τοὺς φιλευσεβεῖς χριστιανοὺς ἀντὶ προαιρετικῆς τινος εἰσφορᾶς, μελλούσης νὰ χρησιμεύσῃ πρὸς ἐπισκευὴν καὶ ἀνακαίνισιν μέρους τοῦ Ναοῦ τῆς Παναγίας τῆς Κουνιστρίας, ἑτοιμορρόπου ὄντος.

Ἔρρωσθε.

Ἐν Σκιάθῳ 1903

κατὰ Ὀκτώβριον.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Φεῦ τῆς καταστάσεως τοῦ γένους ἡμῶν!

Ὁ εὐσεβὴς καὶ φιλόπατρις συγγραφεὺς ἔγραφε ταῦτα περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ ΙΘ´ αἰῶνος, πολλὰ ἔτη πρὸ τῆς Ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλλάδος.

...μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ὑποταγὴν τῶν νήσων τοῦ Αἰγαίου Πελάγους εἰς τοὺς Ὀθωμανούς, καὶ τοὺς ἀλλεπαλλήλους πολέμους ὁποῦ εἶχον οἱ Ὀθωμανοὶ μὲ τὴν Ἀριστοκρατίαν τῆς Βενετίας.

Ἐκ τῆς Γεωγραφίας τοῦ Μελετίου Ἀθηνῶν· «Ἡ Σκίαθος νῆσος, κοινῶς καλεῖται Σκιάθο, εὑρίσκεται μεταξὺ τῆς Εὐβοίας καὶ τῆς Θεσσαλίας, ἀντικρὺ τῆς Μαγνησίας, τοῦ ἀκρωτηρίου, πλησίον τῆς Σκοπέλου, ἀφισταμένη πρὸς βορρᾶν ἀπὸ τῆς βορείας ἄκρας τῆς Εὐβοίας 20 μίλια· ἔχει καὶ πόλιν τοῦ αὐτοῦ ὀνόματος, γυρίζει μίλια 30· τὴν ὥρισαν οἱ Βένετοι ἀπὸ τῶν 1454 ἕως τῶν 1538, καὶ εἰς τὸν αὐτὸν χρόνον τὴν ἐκυρίευσαν οἱ Τοῦρκοι, καὶ πάλιν ἐν ἔτει 1600 τὴν ἐπῆραν οἱ Βένετοι, καὶ ἐχάλασαν τὸ καστέλλι τὸ λεγόμενον τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (τὸ σήμερον καλούμενον Μπούρτζι, τέμνον εἰς δύο τὸν μεσημβρινὸν λιμένα)· εἶναι τετιμημένη μὲ θρόνον Ἐπισκόπου ὑπὸ τὸν Λαρίσσης Μητροπολίτην. Τὴν πόλιν ταύτην τὸ πάλαι, ὁμοῦ μὲ τὴν Πεπάρηθον, τὴν ἐκρήμνισεν ὁ Φίλιππος».

Τοσαῦτα ὁ Μελέτιος· ἀλλ᾿ οἱ Τοῦρκοι ἐκυρίευσαν καὶ πάλιν τὴν νῆσον κατὰ τὸν ΙΖ´ αἰώνα, καὶ ἐπὶ τῆς τελευταίας ταύτης ἐπικρατήσεως τῶν Τούρκων, συνέβη καὶ ἡ εὕρεσις τῆς θαυματουργοῦ Εἰκόνος.

...Εἰς τὸ μέρος αὐτὸ ὅπου εἶναι σήμερον τὸ ἱερὸν Μοναστήριον τῆς Θεοτόκου.

Τὸ μέρος εἶναι κατὰ τὴν νοτιοδυτικήν, τὴν κατάφυτον καὶ πρασινοβολοῦσαν παραθαλασσίαν τῆς νήσου, τὴν ὁποίαν εἷς εὐσεβὴς ἱερομόναχος πνευματικός, κατὰ τοὺς τελευταίους χρόνους διατρίψας ἐκεῖ, ὠνόμασε «γωνίαν τοῦ Παραδείσου». Ἀντικρύζει δὲ ἡ παραθαλασσία τὸ Τρίκερι καὶ τὴν Σηπιάδα ἄκραν τοῦ Πηλίου. Τὸ Μοναστήριον τῆς Θεοτόκου, «Παναγία ἡ Κουνίστρα» συνήθως καλούμενον, τιμᾶται ἐπ᾿ ὀνόματι τῶν Εἰσοδίων, πανηγυρίζον τῇ 21 Νοεμβρίου. Εἶναι δὲ καὶ ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος θαυματουργὸς Εἰκὼν ἐζωγραφημένη οὕτω πως, φέρουσα τὸ πρόσωπον τῆς Παρθένου ὡς νεαρωτάτην παιδίσκην, ἄνευ τοῦ Βρέφους Χριστοῦ, ὡς τριετίζουσαν δάμαλιν, ὁποία εἰσῆλθεν εἰς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων.

Προσευχόμενος... ἦλθε μία χαρά.

Τὸ τοιοῦτον ἀνακόλουθον σχῆμα εἶναι συνηθέστατον παρὰ τοῖς λογίοις τοῦ Γένους ἡμῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, οὐδὲ πρέπει νὰ θεωρηθῇ ὡς σόλοικον, καὶ δὲν πρέπει οἱ νεώτεροι νὰ ἐπιβάλλωσι χεῖρα μήτε ν᾿ ἀλλάζωσι τὸ ὕφος τοῦ συγγραφέως.

...ἐκίνησε καὶ ἦλθεν εἰς τὸ Κάστρον ταύτης τῆς νήσου.

Τὸ Κάστρον τοῦτο, σήμερον ἐρείπιον σῶζον μόνον ὀλίγους εὐπρεπεῖς ναΐσκους, κεῖται ἐπὶ θαλασσοπλήκτου γιγαντιαίου βράχου κατὰ τὴν βορείαν ἀκτὴν τῆς νήσου, ἀντικρύζον τὸν Ἄθωνα, τὴν Χαλκιδικήν, τὸ Πήλιον καὶ τὴν Ὄσσαν. Ἀπέχει ὑπὲρ τὰς δύο ὥρας δρόμον ἀπὸ τὸ μέρος ὅπου εὑρέθη ἡ Εἰκὼν τῆς Παναγίας. Εἶναι ἀγρία καὶ μεγαλοπρεπὴς τοποθεσία.

...εἷς Οἰκονόμος σεμνοπρεπὴς καὶ αἰδέσιμος, Παπὰ Φραγκούλης ὀνόματι (καὶ παρακάτω) ...ἀνέβη εἷς νεώτερος ἱερεύς, Παπᾶ Ἰωάννης ὀνόματι.

Ἐπὶ τοῦ τέμπλου τοῦ Ναοῦ τῆς Παναγίας τῆς Πρέκλας (Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου), εἰς τὸ παλαιὸν Κάστρον, φαίνεται τὸ ὄνομα «Διὰ δαπάνης καὶ ἐξόδου Ἰωάννου ἱερέως καὶ τῶν τέκνων αὐτοῦ. Ἔτει 1676».

Ἐπὶ δὲ τοῦ τέμπλου τοῦ Ναοῦ τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ, ἀναγινώσκεται· «Διὰ δαπάνης Φραγκούλη ἱερέως, ἔτει 1695».

Ἐντεῦθεν ἔστιν εἰκάσαι ὅτι ὑπῆρξαν δύο Ἰωάνναι πρεσβύτεροι, πάππος καὶ ἔγγονος, ὁ πρῶτος πατήρ, ὁ δεύτερος υἱὸς τοῦ παπα - Φραγκούλη. Ὁ ἐν τῷ κειμένῳ ἀναφερόμενος φαίνεται νὰ εἶναι ὁ δεύτερος.

...ὠνόμασαν καὶ τὸν τόπον καὶ τὴν ἁγίαν Εἰκόνα, Κλονίστριαν, καὶ παρὰ φράσιν τῆς λέξεως, Κονίστριαν.

Ὁ λαὸς ὀνομάζει Κουνίστριαν ἢ Κουνίστραν, ἀμαθεῖς δὲ κόραι τοῦ λαοῦ ἀφελῶς φαντάζονται μετὰ τρυφερότητος ὅτι ἡ Παναγία εἶχε κούνιαν ἤτοι αἰώραν, καὶ ἐτέρπετο λικνιζομένη ἐπὶ τοῦ δένδρου.

Ἄλλοι ὅμως θέλουσιν ὅτι ἡ τοποθεσία ἐκαλεῖτο οὕτω, Κουνίστρες, πρὶν εὑρεθῇ ἡ Εἰκών, ὁ δὲ πολύδενδρος λόφος, ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ ὁποίου εὑρέθη, σχηματίζει δύο κώνους (κούνους) πρὸς τὰ ἄνω τοῦ ὑψώματος, εἰς τὰς ὄψεις τοῦ ἀνερχομένου ὁδοιπόρου.

...ποτὲ νὰ μὴ τολμήσῃ, μήτε αὐτὸς μήτε οἱ μεταγενέστεροί του, νὰ βάλωσι χεῖρα ζωγράφου ἐπὶ τῆς τιμίας Εἰκόνος.

Ἐπὶ τῆς ἡγουμενείας τοῦ ἡμετέρου συμπατριώτου Διονυσίου Ἐπιφανιάδου περὶ τὸ 1850, ἡ εἰκὼν τῆς Παναγίας ἐζωγραφήθη ἐπὶ ὀθόνης, ἥτις εὑρίσκεται τανῦν προσηρμοσμένη ἐπὶ τῆς σανίδος, ἐφ᾿ ἧς ἐλάχιστα διακρίνεται πλέον ὁ χαρακτήρ. Ἡ ὀθόνη ἐζωγραφήθη λίαν ἐπιτυχῶς ὑπὸ τοῦ μακαρίτου ἐν Σκοπέλῳ διαμένοντος ζωγράφου, Εὐθυμίου μοναχοῦ τοῦ Ἰμβρίου.

...οὔτε ἄνθρωποι οὔτε ἁλύσεις ἠδύναντο νὰ τὸν κρατήσουν.

Σώζονται ἀκόμη εἰς τὸν Ναὸν τῆς Παναγίας τῆς Κουνίστρας οἱ δύο σιδηροῖ κρίκοι, εἰς τοὺς ὁποίους προσέδενον δι᾿ ἁλύσεων τοὺς δαιμονιζομένους. Εὑρίσκονται οὗτοι ἀριστερόθεν, ἐπὶ τῆς στήλης, ἀπέναντι τοῦ Προσκυνηταρίου· πλαγιόθεν ὑπεράνω τῶν κρίκων εἶναι ἐζωγραφημένος ἐπὶ τοῦ τοίχου ὁ Ἀρχάγγελος Μιχαὴλ μὲ τεταμένας τὰς πτέρυγας, ξιφήρης, ὡς νὰ ἀπειλῇ τοὺς δαίμονας τοὺς ἐμφωλεύοντας εἰς τὴν καρδίαν τῶν δυστυχῶν πασχόντων.

Ἐπισημείωσις. - Ἡ πάντιμος καὶ θαυματουργὸς Εἰκὼν τῆς Κουνιστρίας εὑρίσκεται τώρα, μετὰ τὴν διάλυσιν τοῦ φερωνύμου Μονυδρίου, εἰς τὸν μητροπολιτικὸν ναὸν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν τῆς πόλεως Σκιάθου. Ἐπὶ τῇ ἑορτῇ δὲ τῶν Εἰσοδίων, τελεῖται κατ᾿ ἔτος σεμνὴ καὶ κατανυκτικὴ τελετή· τὴν παραμονήν, 20 Νοεμβρίου, οἱ ἱερεῖς καὶ ὁ λαὸς μετὰ ἑξαπτερύγων καὶ λαμπάδων, προπέμπουσι τὴν ἱερὰν Εἰκόνα, ψάλλοντες Παράκλησιν, εἰς τὴν δυτικὴν ἐσχατιὰν τῆς πόλεως, ὁπόθεν ὁ ταχθεὶς ἱερεύς, λαμβάνων ταύτην ἀπέρχεται μετὰ πολλῶν ἀκολουθούντων προσκυνητῶν εἰς τὸν Ναὸν τῶν Εἰσοδίων, τῆς φερωνύμου Μονῆς Κουνιστρίας, ὅπου τελεῖται παννύχιος ἀγρυπνία καὶ Λειτουργία. Ἀπέχει δὲ ἡ Μονὴ αὕτη περὶ τὰς δύο ὥρας ἀπὸ τῆς πόλεως, πρὸς τὸ μεσημβρινοδυτικὸν μέρος, ἀντικρύζουσα, ὡς εἴπομεν, τὸ Τρίκερι καὶ τὴν Σηπιάδα ἄκραν. Τὴν δὲ πρωίαν, μετὰ τὴν ἀπόλυσιν τῆς Λειτουργίας, ὁ λαὸς καὶ πάλιν ὑποδέχεται μετὰ ἱερᾶς πομπῆς τὴν Εἰκόνα ἐπανερχομένην μετὰ τῶν πανηγυριστῶν εἰς τὴν πόλιν ἐκ τῆς παλαιᾶς κατηρειπωμένης Μονῆς. Πολλοὺς δὲ ἁγιασμοὺς καὶ ἰάσεις ἡ χάρις εἰς τοὺς μετὰ πίστεως ἐπικαλουμένους ἐνεργεῖ δι᾿ αὐτῆς τῆς πανσέπτου Εἰκόνος τῆς Θεομήτορος· ἧς ταῖς πρεσβείαις, ἐλεήσαι ἡμᾶς ὁ Θεός. Ἀμήν.

(1903)

Η ΔΙΨΑ ΤΟΥ ΔΑΥΪΔ

[Σχόλιον εἰς τὴν Π. Δ.]

Ἐκεῖνος ὅστις ὡμίλει οἰκείως πρὸς τὸν Θεὸν κ᾿ ἔλεγεν: «Ἐδίψησέ σε ἡ ψυχή μου, ποσαπλῶς σοι ἡ σάρξ μου...», ἐκεῖνος ὅστις εἶπεν: «Ἐδίψησεν ἡ ψυχή μου πρὸς τὸν Θεόν, τὸν ἰσχυρόν, τὸν ζῶντα...», πολλὰ καὶ διάφορα εἴδη δίψης ἐδοκίμασεν, ὡς εἰκός, εἰς τὴν ζωήν του τὴν πολυκύμαντον· καὶ ὄχι ὀλιγώτερον διαφέρουσα εἶναι ἐκείνη ἡ δίψα, τὴν ὁποίαν ᾐσθάνθη ποτὲ ἐν καιρῷ πολέμου, ἐνῷ ὁ ἐχθρὸς κατεῖχεν ὅλην τὴν περίχωρον τῆς Βηθλεέμ, καὶ ἠπείλει τὰ Ἱεροσόλυμα.

Ὁ πλήρης ἀντιθέσεων χαρακτήρ, ὁ Βασιλεὺς ὁ θεόπνευστος, τοῦ ὁποίου ἡ «ἰδιοτροπία» ἡ τόσον συμπαθὴς ἐφάνη εἰς τὴν τραγικὴν ἐκείνην περιπέτειαν τοῦ βίου του, καθ᾿ ὃν χρόνον ἐν ἄκρᾳ ἀσιτίᾳ προσηύχετο νυχθημερόν, παρακαλῶν νὰ τοῦ χαρίσῃ ὁ Θεὸς τὴν ζωὴν τοῦ βρέφους, τοῦ ἐκ τῆς Βηρσαβεέ, ἐζήτησε δὲ παραδόξως νὰ τοῦ δώσωσι νὰ φάγῃ, εὐθὺς ὡς ἐνόησεν ἀπὸ τοὺς ψιθυρισμοὺς τῶν ὑπηρετῶν, ὅτι τὸ παιδίον εἶχεν ἀποθάνει, εἶχε δείξει καὶ ἄλλας «ἰδιοτροπίας» εἰς τὴν ζωήν του.

Μιᾷ τῶν ἡμερῶν, εἰς τὴν λιτανείαν τῆς Κιβωτοῦ τοῦ Κυρίου, ἐν μέσῳ ἀπείρου πλήθους ὑπηκόων του, ὁ ἔνθεος ψάλτης εὐηρεστήθη νὰ δείξῃ πῶς λησμονεῖ ὅτι εἶναι βασιλεύς, καὶ ἤρχισεν αἴφνης νὰ χορεύῃ καθ᾿ ὁδόν, κρούων τὴν κινύραν· εἰς δὲ τοὺς ὀνειδισμοὺς καὶ τὰς ἐπιπλήξεις τῆς πρώτης γυναικός του, τῆς θυγατρὸς τοῦ Σαούλ, μὲ ἄκραν ἁπλότητα ἀπήντησε: «Καὶ παίξομαι καὶ ὀρχήσομαι ἐνώπιον Κυρίου τοῦ Θεοῦ μου...». Εἰς ὅλην τὴν νεότητά του εἶχε καταδιωχθῆ ἀμειλίκτως ἀπὸ τὸ Σαούλ, τὸν πενθερόν του. Αὐτὸς τοῦ εἶχε χαρίσει δὶς τὴν ζωήν, ὅταν ἔπεσεν εἰς χεῖράς του, ἐκεῖνος, κατόπιν λυκοφιλίας καὶ συνδιαλλαγῆς, παρεσπόνδει κ᾿ ἐζήτει ἐπιμόνως τὸν θάνατόν του.

Εἰς ἕνα τῶν διωγμῶν τούτων, ὁ Δαυῒδ εἶχε ζητήσει σωτηρίαν εἰς πόλιν ἀλλοφύλων. Ὁ βασιλεὺς ὁ ἐθνικός, μαθὼν ὅτι ὁ νικητὴς τοῦ Γολιάθ, ὁ κεχρισμένος Βασιλεὺς τοῦ Ἰσραήλ, εὑρίσκετο εἰς τὴν πόλιν του, διέταξε τοὺς ἰδίους αὐλικούς του νὰ τὸν θανατώσωσιν ἄνευ ἀναβολῆς. Τότε ὁ Δαυΐδ, ἐν τῇ ἀπελπισίᾳ, προσεποιήθη τὸν τρελόν, διὰ νὰ σωθῇ ἐκ τῆς καταδίκης.

Τὸ τέχνασμα ἐπέτυχε λαμπρῶς, κατὰ θείαν νεῦσιν, καὶ ὁ λυσσωδῶς καταδιωκόμενος γαμβρὸς τοῦ Σαοὺλ ἐπέζησε διὰ νὰ τὸν διαδεχθῇ εἰς τὴν βραχεῖαν ἐκείνου βασιλείαν, νὰ βασιλεύσῃ ἐνδόξως ἐπὶ τεσσαράκοντα ἔτη, νὰ γίνῃ θεοπάτωρ, καὶ νὰ ψάλῃ θεσπέσια προφητικὰ ᾄσματα εἰς τὴν θυγατέρα τοῦ Βασιλέως, τῆς ὁποίας εἶναι «πᾶσα ἡ δόξα ἔσωθεν, ἐν κροσσωτοῖς χρυσοῖς περιβεβλημένη καὶ πεποικιλμένη».

Τίς οἶδεν ἂν ὁ μέγιστος Ἄγγλος ποιητὴς δὲν ὠφελήθη ἀπὸ τὸ ὑπόδειγμα τοῦτο τῆς προσποιητῆς τρέλας ἑνὸς ἐπιδόξου βασιλέως, διὰ νὰ πλάσῃ τὸν τύπον τοῦ ἰδικοῦ του Δανοῦ βασιλόπαιδος; - Πλὴν ἂς ἔλθωμεν τώρα εἰς τὴν δίψαν τοῦ Δαυΐδ.

Τὸν καιρὸν ἐκεῖνον, μετὰ τὸν οἰκτρὸν θάνατον τοῦ Σαούλ, καὶ ἀφοῦ ὁ Δαυῒδ παρέλαβε τὴν βασιλείαν - ὅστις διεξήγαγε τροπαιοῦχος πλείστους κατὰ τῶν γειτόνων ἐθνῶν πολέμους - ἡ γενέτειρα τοῦ Προφητάνακτος πόλις Βηθλεὲμ καὶ τὰ πέριξ εἶχον καταληφθῆ ἀπὸ τοὺς ἀλλοφύλους ἐχθρούς. Μίαν ἡμέραν, ὁ Δαυΐδ, εἰς τὸ στρατόπεδόν του, ἀντικρὺ τῶν βράχων τῆς Σιών, καθήμενος εἰς τὰ πρόθυρα τῆς σκηνῆς του, προσέβλεπε σιωπηλὸς τὴν ὀρεινὴν χώραν τοῦ Ἰούδα.

Τὸ ὄμμα του προσηλώθη θολόν, καὶ σχεδὸν βλοσυρὸν πρὸς τὰ βουνὰ ἐκεῖνα. Οἱ στρατηγοὶ καὶ οἱ δορυφόροι του ἀνήσυχοι τὸν ἐκοίταζον, προσπαθοῦντες νὰ μαντεύσωσι τί ἆρα ἐσυλλογίζετο ὁ Βασιλεύς.

Αἴφνης ὁ Δαυῒδ ἔστρεψε βραδέως τὴν κεφαλήν, καὶ χωρὶς νὰ τείνῃ ἀπ᾿ εὐθείας πρὸς αὐτοὺς τὸ βλέμμα ἐστέναξε καὶ εἶπε μὲ φωνὴν μόλις ἀκουομένην:

- «Τίς δώῃ μοι πιεῖν ἀπὸ τῶν λάκκων τῆς Βηθλεέμ;»

Ὁ περιπαθὴς ψάλτης ἐνθυμεῖτο τὸν καιρόν, καθ᾿ ὃν ἦτο ἁπλοῦς βοσκός, ὄγδοος υἱὸς τοῦ πατρός του, βόσκων τὰ πρόβατα εἰς τὰ περίχωρα

τῆς Βηθλεέμ. Οἱ ἀδελφοί του «καλοὶ καὶ μεγάλοι σφόδρα καὶ οὐκ εὐδόκησεν ἐν αὐτοῖς ὁ Κύριος». Αὐτὸν τὸν νεαρὸν καὶ μικρόσωμον, ἐξέλεξε μεταξὺ ὅλων ὁ Σαμουήλ, ὁ Βλέπων, διὰ νὰ τὸν χρίσῃ εἰς βασιλέα τοῦ Ἰσραήλ. Καὶ οἱ ἀδελφοί του τὸν παρέβλεπον, καὶ ὁ πατήρ του τὸν ἔκρυπτε, λέγων ἀφελῶς, ὅτι δὲν εἶχεν ἄλλον υἱόν, ἀφοῦ καὶ τοὺς ἑπτὰ τοὺς εἶχεν ἀπορρίψει ὁ ἀπεσταλμένος Κυρίου!

Ὁ τραγικὸς βασιλεὺς ἴσως νὰ ἐπόθει ὡς νοσταλγὸς τὴν ἐποχὴν ἐκείνην, καθ᾿ ἣν ἔβοσκε τὸ ποίμνιόν του εἰς τὰ περίχωρα τῆς Βηθλεέμ. Ἢ ἐπεθύμει ἆρα νὰ ἐμπνεύσῃ φρόνημα εἰς τοὺς στρατιώτας του, ὅπως ριφθῶσιν ἀποφασιστικοὶ εἰς τὸν κίνδυνον, καὶ ἐξώσωσι τὸ ταχύτερον τοὺς βεβήλους ἐχθροὺς ἀπὸ τὰ ἱερὰ ἐδάφη τῆς Βηθλεέμ;

Ὅπως καὶ ἂν ἔχῃ τοῦτο, δύο ἀνδρεῖοι νεανίαι, ἀκούσαντες τὸν πόθον τοῦ Βασιλέως, ἐξήγησαν κατὰ γράμμα τοὺς λόγους του καὶ λαβόντες δύο ἀσκούς, ἐρριψοκινδύνευσαν ἐν καιρῷ νυκτός, διέσχισαν τὰς προφυλακὰς τοῦ ἐχθροῦ, ἔφθασαν εἰς τὴν κοιλάδα τῆς Βηθλεέμ, ἐκεῖ ὅπου ἔβοσκε τὸ πάλαι ὁ θεόπνευστος βοσκὸς τὰ ποίμνια τοῦ πατρός του, κ᾿ ἐγέμισαν τοὺς ἀσκοὺς ἀπὸ τοὺς λάκκους τοῦ νεροῦ, ἀπὸ τὸ ὁποῖον ἐπόθει νὰ πίῃ ὁ Βασιλεύς των. Ἔφθασαν ἀσφαλῶς εἰς τὸ στρατόπεδον, κ᾿ ἐπαρουσίασαν τοὺς δύο ἀσκοὺς πλήρεις εἰς τὴν σκηνήν, ὅπου διενυκτέρευεν ἐν προσευχῇ ὁ Προφητάναξ, αὐτοσχεδιάζων ἕνα ἐκ τῶν θεσπεσίων ψαλμῶν του. «Ὁ Θεός, ὁ Θεός μου, πρὸς σὲ ὀρθρίζω, ἐδίψησέ σε ἡ ψυχή μου...»

Ἐδῶ πάλιν ἀπεδείχθη ἡ «ἰδιοτροπία» τοῦ Δαυΐδ. Ὁποία ὑψηλὴ καὶ εὐγενεστάτη, ἀλλ᾿ ἀκατάληπτος εἰς τὸ κοινὸν τῶν ἀνθρώπων, ἰδιοτροπία! Ὡς εἶδε τοὺς ἀσκοὺς πλήρεις ὕδατος, κ᾿ ἔμαθε τὸ τόλμημα τῶν δύο ἀνδρείων νεανίσκων δὲν ἠθέλησε νὰ πίῃ· ἀλλ᾿ ἐξέχεεν ὅλον τὸ ὕδωρ κατα- γῆς, εἰς σπονδὴν Κυρίῳ τῷ Θεῷ.

- «Οὐ μὴ πίω ἐκ τοῦ ὕδατος τούτου, ὅτι ἐν αἵματι ψυχῆς ἀνδρῶν ἐστιν· ἀλλὰ σπείσομαι αὐτὸ Κυρίῳ τῷ Θεῷ μου».

Μεγάλη τόλμη θὰ ἦτο ἂν ἀπεπειρώμεθα ἡμεῖς νὰ γράψωμεν ἐκ μέρους μας καὶ μίαν λέξιν ὡς σχόλιον ἢ ἑρμηνείαν εἰς τὸ ὡραῖον τοῦτο καὶ τόσον ποιητικὸν ἐπεισόδιον. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ σήμερον ἔχομεν Φῶτα καὶ εἶναι ἡμέρα καθ᾿ ἣν ἁγιάζεται ἡ φύσις τῶν ὑδάτων, καθ᾿ ἣν ἡ Ἐκκλησία ἀνακαλεῖ τόσα θεσπέσια ρήματα ἐκ τῶν ψαλμῶν τοῦ Προφητάνακτος· «Φωνὴ Κυρίου ἐπὶ τῶν ὑδάτων, ὁ Θεὸς τῆς δόξης ἐβρόντησε· Κύριος ἐπὶ ὑδάτων πολλῶν»· ἡμέρα καθ᾿ ἣν ὁ ἱερὸς ὑμνογράφος ἐπικαλεῖται τὴν παρουσίαν του· «Δαυῒδ πάρεσο πνεύματι τοῖς φωτιζομένοις· νῦν προσέλθετε ὧδε πρὸς Θεόν...», ἂς μᾶς ἐπιτραπῇ μόνον νὰ εἴπωμεν ὅτι τὸ γεγονὸς τῆς δίψης τοῦ Δαυῒδ εὐλόγως δύναται νὰ θεωρηθῇ ὡς μία συμβολικὴ πρόρρησις· ὅτι, ὅπως ὁ Δαυῒδ ἐδίψησε τὸ ὕδωρ ἐκεῖνο, ταχέως θὰ ἤρχετο χρόνος, ὁπότε ὅλη ἡ ἀνθρωπότης ἔμελλε νὰ διψήσῃ καὶ νὰ ποθήσῃ νὰ δροσισθῇ ἀπὸ τὰ νάματα τοῦ Ἰορδάνου, καὶ «ἀπὸ τῶν λάκκων τῆς Βηθλεέμ».

(1905)

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΥΝΙΣΤΡΙΑΣ

Ἡ πάνσεπτος εἰκὼν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Εἰκονιστρίας ἢ Κουνίστρας, ἀπὸ πεντηκονταετίας ἤδη, ἀπόκειται ἐν τῷ ἱερῷ ναῷ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν τῆς κωμοπόλεως Σκιάθου. Ἀρχῆθεν δὲ εὑρίσκετο εἰς τὸ μονύδριον τῆς φερωνύμου Παναγίας τῆς Κουνίστρας, κατὰ τὴν δυτικὴν ἀκτὴν τῆς νήσου Σκιάθου. Ἐκεῖ πλησίον, κατὰ τὴν πιστὴν παράδοσιν, ἔχει εὑρεθῆ αἰωρουμένη ἐπὶ δένδρου πεύκης, δι᾿ ἀποκαλύψεως πρὸς εὐσεβῆ ἀσκητήν, ἡσυχάζοντα ἐκεῖ, πρὸ δύο ἑκατονταετηρίδων καὶ πλέον. (Ὅρα τὸ φυλλάδιον «Παναγία ἡ Κουνίστρα», ἐκδοθὲν ἐν Βόλῳ, τύποις Α. Καραβατσέλου, 1903). Κατὰ τὴν διάλυσιν τῶν 400 περίπου Μοναστηρίων ὑπὸ τῆς Ἀντιβασιλείας, τῷ 1835, ὧν τὴν τύχην συνεμερίσθη καὶ τὸ εἰρημένον μονύδριον τῆς Κουνίστρας, νέα ἀπόπειρα πρὸς ἐπανίδρυσιν τοῦ μονυδρίου τούτου ἔγινε διὰ τοῦ συμπατριώτου μας ἱερομονάχου Διονυσίου Ἐπιφανιάδου, κατέχοντος καὶ τὴν ἱερὰν εἰκόνα τῆς Κουνιστρίας. Ἡ ἀπόπειρα μετά τινα ἔτη ἐναυάγησε, καὶ τότε ἡ σεπτὴ εἰκὼν τῆς Παναγίας τῆς Κουνίστρας, τῷ 1851 ἢ 52, παρακατετέθη εἰς τὴν ἐν τῇ αὐτῇ νήσῳ πατριαρχικὴν καὶ σταυροπηγιακὴν κοινοβιακὴν Μονὴν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, τῆς Ἀγαλλιανοῦς. Μετὰ ἑπτὰ ἢ ὀκτὼ ἔτη, τῷ 1859 ἢ 60, ἡ ἱερὰ εἰκὼν ἐδόθη εἰς τὸν ἐνοριακὸν Μητροπολιτικὸν ναὸν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν καὶ ἔκτοτε ἐκεῖ εὑρίσκεται.

Ἡ κοινοβιακὴ Μονὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἐκτίσθη μόνον περὶ τὰ τέλη τοῦ ΙΗ´ αἰῶνος, ἑκατονταετηρίδα ὅλην μετὰ τὴν ἵδρυσιν τοῦ μονυδρίου τῆς Κουνίστρας. Τὸ τελευταῖον τοῦτο ἦτο σέβασμα καὶ προσκύνημα ὅλων τῶν χριστιανῶν τῆς νήσου, καὶ πολλῶν ἄλλων ἐγγύθεν ἢ μακρόθεν ἐρχομένων, οὐδέποτε δὲ ἦτο Μονὴ ὑπὸ αὐστηρὸν κανόνα, ὅπως τὸ Κοινόβιον τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ὅπου δὲν εἰσήρχοντο γυναῖκες καὶ πλεῖστα ἄλλα κοσμικὰ

ἔθιμα ἀπηγορεύοντο. Ἐκεῖ, εἰς τὴν Κουνίστραν, ἐγίνοντο συχνότατα παννύχιαι λιταὶ καὶ δεήσεις ὑπὲρ ἰάσεως πασχόντων προσαγομένων ἐκεῖ, καὶ ἔδενον τοὺς πάσχοντας ἢ τὰς πασχούσας δι᾿ ἁλύσεων εἰς τοὺς δύο κρίκους τοὺς σωζομένους ἀκόμη ἐντὸς τοῦ ναοῦ ἐπί τινος στήλης ἀντικρὺ τοῦ Προσκυνηταρίου, ἀριστερὰ τῷ εἰσερχομένῳ. Οἱ παρακατέχοντες δὲ τὴν εἰκόνα ταύτην πατέρες τῆς Μονῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ μέχρι τοῦ 1859, μὴ θέλοντες ν᾿ ἀναμειγνύωνται εἰς τὰ τοῦ κόσμου, παρέδιδον τὴν εἰκόνα εἰς τοὺς ἐφημερίους τῆς κωμοπόλεως, ὅπως οὗτοι ἀπελθόντες τελέσωσι τὴν πανήγυριν τῶν Εἰσοδίων, εἰς τὸ διαλελυμένον μονύδριον, κατ᾿ ἔτος τὴν 21ην Νοεμβρίου. Εἶτα εὐθὺς μετ᾿ ὀλίγον, οἱ εἰρημένοι πατέρες προέκριναν νὰ παραδώσωσι τὴν εἰκόνα, ὡς κοινὸν σέβασμα καὶ ἁγίασμα τῶν χριστιανῶν, εἰς τὸν κεντρικὸν ναὸν τῆς πόλεως. Ἐὰν δὲ τυχὸν ὑπάρχῃ, ὡς φέρεται, ἔγγραφον τοῦ τότε ἐπισκοπικοῦ ἐπιτρόπου πρὸς τὸν Ἡγούμενον τῆς Μονῆς καὶ τὸ Συμβούλιον, ὑπισχνουμένου νὰ παραδώσῃ πάλιν τὴν εἰκόνα ἐὰν ζητηθῇ, τοῦτο οὐδεμίαν πρακτικὴν ἀξίαν δύναται νὰ ἔχῃ.

Τὸ τοιοῦτον ἔγγραφον ἐγράφη ἐξ ἁπλότητος τῶν τότε ἱερέων, μὴ πονηρευομένων, πρὸς σεβασμίους μοναχούς, ἐπίσης εἰλικρινεῖς καὶ ἐντίμους, ὡς ἐκ περισσοῦ καὶ οἱονεὶ χάριν φιλοφροσύνης, ὅπως συνηθίζεται ἑκάστοτε, πᾶς διάδοχος νὰ φιλοφρονῆται τὸν προκάτοχον αὐτοῦ. Ὅτι δὲ οὕτως ἔχει ἀποδεικνύεται ἐκ τούτου, ὅτι ἐνῷ κατ᾿ ἐκείνην τὴν ἐποχήν, τῷ 1858 ἢ 1859, ὑπῆρχον ἐν τῷ Κοινοβίῳ πέντε ἱερομόναχοι (ὁ ἡγούμενος Ἀμβρόσιος, ὁ διαδεχθεὶς τοῦτον εἰς τὴν ἡγουμενείαν Γρηγόριος Μίτας, ὁ μετ᾿ αὐτὸν ἡγουμενεύσας, μέχρι τοῦ 1869, Θεόφιλος Κουλμενής, ὁ Ἰσίδωρος καὶ ὁ Παΐσιος· ὑπῆρχε δὲ τότε καὶ δεκαοκτὰς μοναχῶν· ὁ Σπυρίδων Οἰκονόμος, ὁ Γερμανὸς Φτελιανός, ὁ χειρουργὸς Βενέδικτος, ὁ Σισώης Κυριακίδης, ἀρχαῖος δημοδιδάσκαλος, ὁ Γαβριήλ, Ἰωσὴφ Βλάχος, Νικόδημος Μανασσῆς, Μεθόδιος Κρής, Ἰωάσαφ Κυθήριος, Γεδεὼν Κεφαλλονίτης, Ἀλύπιος Μπασδέκης, Δαμιανός, Συμεών, Χριστόφορος, Ἀρσένιος, Θεόκλητος, κλπ.), ἐνῷ, λέγω, τοσοῦτοι ἐπέζων μοναχοὶ γνήσιοι τοῦ Κοινοβίου, καὶ ὄχι ἀμόναχοι κοσμοπλάνητες, οὐδὲ μεταπομπαῖοι ἐξ ἄλλων μερῶν, οὐδεὶς ἐξ αὐτῶν ἐσκέφθη ποτὲ ν᾿ ἀπαιτήσῃ τὴν εἰκόνα, οὐδ᾿ ὁ τελευταῖος ἡγουμενεύσας μέχρι τοῦ 1869, Θεόφιλος Κουλμενής, καλῶς εἰδότες, ὅτι οὐδὲν εἶχον ἐπ᾿ αὐτῆς κτητορικὸν δικαίωμα, ἦτο δὲ αὕτη ἀνέκαθεν, δικαιώματι καὶ πράγματι, κοινὸν σέβασμα καὶ ἁγίασμα τῶν χριστιανῶν τῆς Νήσου. Ὑπῆρξαν δὲ εἰς τὸ διάστημα τοῦτο πέντε Ἀρχιερεῖς, τρεῖς τῆς Χαλκίδος, καὶ δύο τῆς Δημητριάδος. Ἐκ τούτων οὐδεὶς ἠμφεσβήτησέ ποτε τὸ δικαίωμα τοῦ τόπου εἰς τὴν κατοχὴν τῆς εἰκόνος. Τούτων ὁ ἀρχαιότατος, ὁ Καλλίνικος Καμπάνης τῆς Χαλκίδος, ἀρχιερατεύσας ἐπὶ μακρὸν χρόνον (1852 - 1878), εἰς ὅλας τὰς περιοδείας του, διέτριβε πολλάκις ἐπὶ ἑβδομάδας εἰς τὸ ἱερὸν Κοινόβιον τοῦ Εὐαγγελισμοῦ.

Ἀλλ᾿ οὔτε αὐτὸς ἐζήτησε νὰ μεταβάλῃ τὰ καλῶς κείμενα, οὔτε οἱ πατέρες τοῦ Κοινοβίου ὑπέβαλον ποτὲ αὐτῷ παράπονόν τι ἢ ἀπαίτησιν ὡς πρὸς τὴν εἰκόνα. Ἐὰν δὲ ἴσως ἐλλείπῃ εἷς τύπος ἐν τῇ διαδοχῇ τῆς κατοχῆς, ὁ νῦν ἐπίσκοπος Δημητριάδος, ἢ ὅστις ἁρμόδιος, εὐσεβῶς καὶ δικαίως θὰ πράξῃ ἀναγνωρίζων καὶ τυπικῶς τὸ οὐσιαστικὸν δικαίωμα τοῦ τόπου.

Οὐδέποτε ἡ σεπτὴ εἰκὼν τῆς Ἁγίας Θεομήτορος τῆς Κουνιστρίας ἐχρησίμευσεν ὡς ἐμπόρευμα, καὶ πιστεύω, ὅτι ποτὲ δὲν ἐξῆλθε τῆς νήσου. Ἐδῶ εἰς τὴν πτωχὴν νῆσόν μας δὲν ὑπῆρξαν συστηματικοὶ ἱεροκάπηλοι. Ἁγιασμοὶ γίνονται ὑπὸ τῶν ἓξ ἱερέων τῶν δύο ἐνοριακῶν ναῶν (ἐξ ὧν οἱ δύο ἴσως εἶναι πάμπτωχοι, οἱ δὲ λοιποὶ ἀποζῶσι καὶ ἐκ τῶν κτημάτων των) τόσοι μετὰ τῆς εἰκόνος αὐτῆς, ὅσοι θὰ ἐγίνοντο καὶ ἄνευ τῆς εἰκόνος· ἐπειδὴ εἰς τοὺς τελευταίους χρόνους ἐκράτησε συνήθεια, τοὺς ἐθιζομένους ἑκάστοτε ἁγιασμούς, τοὺς εἰς θεμέλια καὶ ἐγκαίνια, εἰς σκαρώματα καὶ καθελκύσεις καὶ ἀπόπλους πλοίων, τοὺς ἄλλοτε τελουμένους δι᾿ ἄλλων ἱερῶν εἰκόνων, ὅπως τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, τοῦ Ἁγ. Νικολάου, τοῦ Ἁγ. Χαραλάμπους, τῶν Ἁγ. Ἀναργύρων, κτλ. (καὶ τοὺς ἐπὶ ἰάσει ἀσθενῶν) νὰ ἐπιτελῶσι κατ᾿ ἀπαίτησιν τῶν πιστῶν δι᾿ αὐτῆς τῆς πανσεβάστου εἰκόνος. Τὰ εἰσοδήματα, περὶ ὧν ἤκουσα νὰ μεγαλορρημονῇ ὁ περίεργος ἀπαιτητής, εἶναι ἐλάχιστα καὶ ἀνάξια λόγου. Ὅταν πρὸ πέντε ἐτῶν ἐτυπώθη τὸ προμνημονευθὲν φυλλάδιον, ἐπωλήθη εἰς προαιρετικὴν τιμήν, ἤτοι εἰσφοράν, χάριν τῆς ἐπισκευῆς τοῦ ναοῦ τῆς Κουνιστρίας. Καὶ ὅλοι οἱ πατριῶταί μας, οἱ ἐπιδημοῦντες καὶ οἱ ἐν τῇ ἀλλοδαπῇ, ἔσπευσαν νὰ συνεισφέρωσι προθύμως καὶ ἀγογγύστως. Ἐὰν ὑπῆρχεν ἡ ἐλαχίστη ὑποψία περὶ εἰσοδημάτων τῆς εἰκόνος ἢ περὶ πλημμελοῦς αὐτῶν διαχειρίσεως εὐλόγως θὰ ἐγόγγυζον πολλοί. Καὶ αὐτὴ πάλιν ἡ εἰσφορὰ καὶ ἡ ἔκδοσις ἔγινε ὑπὸ τῶν κοσμικῶν χριστιανῶν, ὄχι ὑπὸ ἀνταπαιτητῶν ρασοφορούντων. Τεκμήριον καὶ τοῦτο τοῦ τίνος εἶναι ἡ εἰκών, καὶ τίνες τὴν ἔχουσι κειμήλιον σεπτὸν καὶ σέμνωμα καὶ παρηγορίαν.

Ὁ λαὸς δὲ τῆς Σκιάθου δὲν εἶχεν ἀνάγκην νὰ διεγερθῇ ὑπὸ ἱερέων ἢ ἄλλων ἰδιοτελῶν, ὅπως ἐρεθισθῇ, προκειμένου περὶ τῆς Παναγίας τῆς Κουνιστρίας. Ἂν καὶ δὲν περιφρονῇ, ὅπως ἀλλοῦ οἱ ἄγαν πολιτισμένοι τὸν κλῆρον, δὲν ὑπερτιμᾷ ὅμως τὴν ἀξίαν τῶν ἐξ ἀνάγκης πνευματικῶν πατέρων καὶ λειτουργῶν του· τοὺς σέβεται καὶ τοὺς ἀνέχεται. Ἀλλ᾿ ἔχει ὑποκάρδιον, ἐκ γενεῶν ἤδη, τὸν σεβασμὸν καὶ τὸ φίλτρον πρὸς τὴν ἱερὰν καὶ θαυματουργὸν εἰκόνα τῆς Κουνιστρίας, καὶ διὰ τοῦτο συνεταράχθη - καθότι καὶ τὸ πάλαι ποτὲ εὐπρεπὲς Κοινόβιον τοῦ Εὐαγγελισμοῦ περιῆλθε σήμερον εἰς θλιβερωτάτην κατάστασιν. Εἷς οὐδείς, δὲν δύναται νὰ φυλάξῃ τὴν εἰκόνα. Ὡς ἐμψύχῳ Θεοῦ κιβωτῷ, ψαυέτω μηδαμῶς χεὶρ ἀμυήτων. Παρακαλῶ τὸν Θεὸν νὰ φωτίσῃ τοὺς ἁρμοδίους.

Ὑστερόγραφον. - Ἤκουσα, ὅτι ὑπάρχουσι δύο, ἀντιφάσκουσαι πρὸς ἀλλήλας, διατάξεις, ἐν σχέσει πρὸς τὰ κειμήλια τῶν διαλελυμένων Μονῶν, ἐξ ὧν ἡ μία θεσπίζει τὴν κατάθεσιν τούτων εἰς τοὺς ναοὺς τῆς ἄλλης πόλεως, ἡ δὲ εἰς τὰς διατηρουμένας Μονὰς τῆς αὐτῆς περιφερείας. Ἐὰν οὕτως ἔχῃ, προδήλως ἡ πρώτη τῶν δύο τούτων διατάξεων εἶναι ἡ μόνη ὀρθή, κἂν προτέρα εἶναι, κἂν ὑστέρα.

Διότι πολλαχῶς ἠδικημένος ὑπὸ τῆς Πολιτείας ἔκπαλαι εἶναι ὁ ἔγγαμος κλῆρος τῶν πόλεων, εἵλωτος βίον ζῶν, καὶ οὐχὶ οἱ καλόγηροι, οἵτινες, μὴ ἔχοντες ἰδίας οἰκογενείας νὰ θρέψουν, παντοῦ εὑρίσκουν πλούσια μοναστήρια πρὸς ἐγκαταβίωσιν, ἐὰν σωφρονῶσιν, ἀλλὰ προαιροῦνται τὸν ἄτακτον καὶ ἄστατον βίον, δι᾿ ἔλλειψιν ἀληθοῦς καλογηρικῆς, τουτέστιν αὐτοθυσίας καὶ πειθαρχίας. Ἐὰν δὲ ὑποθέσωμεν, ὅτι καὶ ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος ἱερὰ καὶ σεβασμία εἰκὼν εἶναι, ὅπερ δὲν ἀληθεύει, ἁπλοῦν νόμημα ἐφημερίων τῆς ἡμετέρας πολίχνης, εὐλογώτερον καὶ δικαιότερον νὰ καρπῶνται τοῦτο οἱ ἓξ πενόμενοι ἱερεῖς τῆς Σκιάθου, ἢ ὁ μεταπομπαῖος ἐπ᾿ ἐσχάτων τῶν χρόνων ἡγούμενος τοῦ Εὐαγγελισμοῦ - ἄλλωστε, εἰς τὴν νῆσόν μας τοὐλάχιστον, δυσκόλως ἀνοίγονται αἱ θύραι τῶν οἰκιῶν, ἔστω καὶ πρὸς τελετὴν ἁγιασμοῦ, εἰς ἀγάμους καλογήρους. Πλὴν δὲν δύνανται ἐπὶ πολὺ νὰ ἰσχύωσιν ἀπαιτήσεις παράλογοι ἄνευ αἰδοῦς καὶ δίκης. Δεινοτάτη τῷ ὄντι ἡ σοφιστεία καὶ ἡ διαστροφή, ὡς λέγει ὁ θεῖος Παῦλος, τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου. «Καὶ ἐξοίσει Κύριος ὁ Θεὸς ὡς φῶς τὴν δικαιοσύνην σου, καὶ τὸ κρῖμά σου ὡς μεσημβρίαν» (Δαυΐδ).

(1908)